IMG18

SKRZYDŁO PÓŁNOCNE ZAMKU WYSOKIEGO - DZIEJE, KSZTAŁT ARCHITEKTONICZNY I WYPOSAŻENIE W ŚWIETLE ŹRÓDEŁ PISANYCH 29

w różnej postaci^,i-*. W tym kontekście jest Interesujące, że dekoracja architektoniczna katedry zbliżona jest do dekoracji malborskiej kaplicy NMP Znajdują się tam podobne (choć bardziej prymitywne w formie) przedstawienia apostołów i Świętych ustawione na konsolach, datowane na 1350-1375 r.¹” Motywy reliefów zdobiących konsole (m.in. leżące postaci ludzkie, smok, Adam-i Ewa, postać koronowana) można interpretować - podobnie jak sceny na konsolach malborskich - jako civitas terrena, przestrzeń należącą do szatana i grzechu, Przedstawienie podobnych programów ideowych w dekoracji architektonicznej dwóch najważniejszych krzyżackich wnętrz sakralnych nie jest chyba dziełem przypadku.

Zioła Brana

Dekoracja portalu wejściowego powinna być omawiana przed wystrojem wnętrza kóScioła. W naszym przypadku kolejność musi być odwrócona. O ile bowiem datowanie wystroju kościoła NMP nie budzi wątpliwości, o tyle sprawa portalu nie jest oczywista. Tradycyjnie przyjmuje się, że Złota Brama, powstała w końcu XIII w.¹³* Ostatnio pojawiły się jednak glosy opowiadające się za przesunięciem jej datowania na okres po 1309 r.^,r Wysuwane argumenty uwzględniają jedynie racje historyczne, nie można więc sprawy traktować jako 'dowiedzionej. Jak wspomniano wyżej, jedno jest wszakże pewne: tre-i ści ideowe zawarte w dekoracji portalu nie odpowiadają funkcji zamku w końcu XIII wieku. Ich dónio-słoSĆ współgra z rangą domu głównego, zamku stołecznego, a nie zamku konwentualnego. Dlatego w tym miejscu należy je pokrótce przybliżyć.

Jak powiedziano, Złota Brama jest wejściem do kaplicy NMP. Usytuowana została w narożu krużganków skrzydła północnego i wschodniego. Składa się

H* Werner Paranam. Verlorent Dmkmdltr európaiichcr Kutencbafi Die beraldiscben Malerelen des 14. Jabrbunderts Im Dom zu Kóntgsberg, |w_;) Kuna und Gescbicbte Im Ostseeraum, hrag. ». Erich Bockler (Hoinburger Gcsprńche, H. 12), Klei 1990. *■ 67-123; idem. Dle Prcusserrrctsen des europaacben Adels, 8d 1, Siginaringen 1989. s. 335-344; Leszek Pudłowski, Czternastowieczne przedsfaudenie krzyżowców z katedry w Królewcu, (w:) Portret. Funkcja - forma - symbol. Materiały Sesji SHS Toruń, grudzień 1986, Warszawa 1990, s. 351-363.

^m Tadeusz Jurkowlaniec. Gotycka rzeźba arebitektomezrta w Prusach (Siuda z hlsiorii sztuki, Xlil), Wrocław-Warszawa-Kn-ków-Gdańsk-Lódl 1969. 5. 164 i n.

°* Zob. B. Jakubowska, Złota Brama. . (jak w prżyp. 14), gdzie podsumowanie stanu badań (s. 7-17, 29-45). Autorka datuje zabytek na ok. 1280 r.

ST M. Dygo. Złota Brama... (jak w przyp 70), », 155 I n.i S. JOZwiak, Uwagi nad dotacją... (jak w przyp. 14), s. 4I5-41H.

z niewielkiej, prostokątnej kruchty w grubości muru i rozgliflonego portalu, który otwiera się na krużganek szeroką, ostrołuczną arkadą. Wystrój pozbawionego tympanonu portalu opracowany jfesi na sposób rzeźbiarski, podporządkowany ściśle architekturze. Dominują w nim przedstawienia Panien Mądrych prowadzonych przez Eklezję (z kielichem I krzyżem ze sztandarem) oraz Panien Głupich, których orędowniczką jest Synagoga (z przepaską na oczach, głową kozła i przełamanym w trzech miejscach drzewcem chorągwi; w ręce, nad głową kozła, trzyma nóż). Wszystkie figury zwieńczone są znanymi nam już z kaplicy, architektonicznymi baldachimami. U stóp Panien na tle ulistnionych gałązek przedstawione są zwierzęta: syreny, dzik, centaur, smok. Na tukach archiwolty widzimy istoty hybrydyczne. W zwieńczeniu łuku widoczna jest pólpostać w koronie. Całości oryginalnej, średniowiecznej dekoracji dopełnia zwornik z wizerunkiem Chrystusa Sędziego. Jeśli chodzi o ściany Boczne kruchty ważna jest tylko dekoracja ściany zachodniej, ponieważ wschodnia została w całości zrekonstruowana. Przedstawiona tam została historia dwunastoletniego Chrystusa'¹*.

Złota Brama doczekała się do tej pory dwóch dogłębnych analiz ikonograficznych.' Pierwsza z nich, pióra Bogny Jakubowskiej_interpretuje .dekorację Bramy jako niemajestatyczną formę przedstawienia Sądu Ostatecznego. Ideę tę wyraża orszak Panien Mądrych i Głupich, ujętych tu jako orszak zbawionych i potępionych. Towarzyszące im zwierzęta i hybrydy autorka zalicza do apokaliptycznego bestiarium, m.in. z szarańczą z rozdz. 9 Apokalipsy św. Jana. Brodatego mężczyznę w koronie identyfikuje natomiast z władcą piekieł, na czele swojej armii gotującego się do ataku na ziemię. Jest to nawiązanie do ideologii krzyżackiej, gdyż pod postacią szarańczy należy widzieć pogańskich Prusów, z którymi walczył Zakon Niemiecki¹²*. Religijno-eschatologiczncj wymowie dekoracji portalu przydać zatem trzeba akcent agitacyjno-propagandowy. Marian Kuizner, rozwijając ten wątek, wskazał na walkę ze złem toczoną pracz Krzyżaków na płaszczyźnie fizycznej i duchowej oraz kronikę Dusburga, gdzie podobnych przypadków jest wjele¹*.

Dokładniejszy opis ikonograficzny zob. B Jakubowska. Złota Bramą.. (jak w przyp. M). s. 19-28. W cym miejscu uwzględnione zostały najważniejsze elementy.

Ibidem, *. 156 I n.

^,so Marian Kuizner, Propaganda uAadzy w sztuce Zakonu Niemieckiego w Prusach, |w;| Sztuka w kręgu zakonu krzyżackiego w Prusach / Inflantach, red- Michał Woźniak. Toruń 1995, s. 59-65.