IMG 1403264338

Pamiętnik Literacki, LXVlll, 1977, • z. 4

KRZYSZTOF DYBCIAK

INWAZJA ESEJU*

Różne są świadectwa siły i ekspansywności gatunków literackich. Esej wybiera sposób najbardziej przewrotny, a wydaje się, że i najskuteczniejszy: proteuszową umiejętność dowolnego zmieniania postaci czy raczej — zdolność bezgranicznej niemal absorpcji elementów form prozatorskich innych typów. Świadectwem jego obecnej energii są więc również wszelkie wypowiedzi o nim — nie chodzi tu tylko o ilościowy rozrost, ale także o sposób mówienia. Esej doskonale zabezpiecza swą autonomię .... sprowadzając na własny teren prawie wszystkie wypowiedzi o sobie. HKtokolwiek mówi o eseju, zaczyna mówić esejem. Rozważania krytyków, ^■sarzy, myślicieli poświęcone temu typowi prozy przeniknięte są jego ^Hbchem. już same tylko definicje to popis pomysłowości, subiektywnego ^Ppodejścia do przedmiotu, paradoksalności myślowej. Jeśli esej traktowany ■ jest jako gatunek, to żadnemu innemu gatunkowi nie przypisuje się tylu cech charakterystycznych (często sprzecznych ze sobą) i tak różnorodnych realizacji. W najtrudniejszej sytuacji są specjaliści od poetyki, którzy nie chcąc dać się sprowadzić na płaszczyznę równorzędności z przedmiotem badanym, muszą wybrać obronną taktykę minimalizowania wypowiedzi, a więc maksymalnego ograniczania przestrzeni kontaktu z zachłannie aktywnym przedmiotem badań. Rzecz ciekawa — im lepiej spełniają rygory naukowości i im precyzyjniejszymi narzędziami dysponują, tym ostrożniej poczynają sobie z esejem. Tak więc reakcje poznaw-po-obronne wywoływane ekspansywnością eseju, to z jednej strony gwar wykluczających się głosów pisarzy, krytyków, filozofów, z drugiej — padmiema ostrożność teoretyków literatury.

[ Spostrzeżenie powyższe nie ma charakteru narzekania na niesprzyjające — esejowi i jego badaczowi — zewnętrzne uwarunkowania. Wręcz i * Artykuł niniejszy jest fragmentem większej całości poświęconej krytyce i esejowi personalistycznego nurtu młodej literatury lat 1932—1939 (przy rozpatrywaniu fzeregu spraw brałem pod uwagę również teksty powstałe w czasie wojny).

• — Pamiętnik Literacki i977, z. 4