IMG!52

r

286    Człowiek G

ludowy komentarz do tradycyjnej praktyki arystokratycznej, polega, jącej na opłacaniu posiłków funkcjonariuszy publicznych ze wspólnej kasy²⁹. Ekskluzywny charakter takich form wspólnego ucztowania dobrze widać w poniższym urywku poetyckim (Diodor z Synopy, u Ale-nąjosa, 6,239d):

Kiedy państwo czci Heraklesa i sprawuję ofiary we wszystkich demach, nie angażąje do tych ofiar pamUm boga dobranych losowo czy w inny przypadkowy sposób, lecz starannie wybiera dwunastu ludzi spośród obywateli, urodzonych z rodziców obywateli, ludzi szacownych i posiadających majątek.

Praktyka jadania w prytanejonie wywodzi się z dawnej instytucji arystokratycznego państwa, zachowanej i rozwiniętej w dobie klasycznej jako część systemu zaszczytów; nigdy jednak nie była formą ucztowania stosowaną przez całą wspólnotę polityczną — ani bezpośrednio, ani w sposób symboliczny, poprzez wyselekcjonowanych przedstawicieli ludu. Jedyny przykład przeciwny to posiłek spożywany w prytanejonie przez wszystkich mieszkańców Naukratis z okazji niektórych świąt religijnych (Atenajos, 4,149 n.); mamy tu jednak do czynienia z wyjątkową polis, utworzoną z istniejących wcześniej odrębnych wspólnot. Ten typ ucztowania jest zatem przykładem dostosowania zwyczajów arystokratycznych do świata polis; swój wyraz architektoniczny znajduje w publicznych hestiatoria, zespołach sal przeznaczonych na sympozjony, funkcjonujących w centrach miast i na terenie najważniejszych świątyń (jak na przykład Brauron) od połowy VI wieku. Pomieszczenia te były bez wątpienia zastrzeżone dla oficjalnych posiłków elity urzędniczej, ważnych gości oraz kapłanów³®.

Ale państwo ateńskie posiadało inne, zaiste demokratyczne, centrum publicznego ucztowania. Odkąd ustanowiono radę wybieraną lo-bowo w celu omówienia spraw, którymi miało się zajmować zgromadzenie, pięćdziesięciu prytanów pełniło nieprzerwaną służbę i miało do dyspozycji kuchnię oraz salę bankietową w Tolosie. Ze względu na swą formę ten okrągły budynek nie nadawał się do tradycyjnej uczty, z gośćmi leżącymi na łożach, gdyż nie mogłyby się one tam pomieścić

s Poe uczoną dyskusję na ten temat u Atena,josą, 6,234 n. * BiSrker, 1983.

Człowiek i formy życia, społecznego

287

0^^MorW

tarcżającej liczbie; jego kształt architektoniczny przypominał prowizoryczne namioty stawiane w pobliżu żwiątyft poza mu-miasta, i sugerował zróżnicowanie klasowe między dwoma łypali ucztowania: na leżąco i na siedząco. Członkowie rady otrzymywali pobije mięsa ofiarnego i diety pieniężne. Wielce znamienny jest fakt, te nie dysponujemy dokładniejszymi informacjami źródłowymi dotyczącymi tej praktycznej, a nie honorowej formy ucztowania?!.

Ateńskie państwo demokratyczne nigdy nie wypracowało uniwersalnych rytuałów ucztowania, porównywalnych z tymi, które istniały « Sparcie. Niemniej jednak „prawodawcy (...) ustanowili prawa obejmujące posiłki fyl, demów, thiasoi, fratrii oraz orgeones" (Alenąjos, 5, 186a). Szczegóły regulacji dotyczących świąt organizowanych przez państwo ukazują, do jakiego stopnia Ateńczycy postarali się stworzyć korpus prawny, który by ujął złożone obyczaje ucztowania i wyraziłby poczucie wspólnoty politycznej zespolonej w religijnym rytuale. Jesteśmy w stanie wyróżnić pięć stadiów tego procesu, choć trudno byłoby datować wprowadzenie poszczególnych praktyk. Prawa Solona z początku VI wieku określały reguły prytanejonu (i być może rady) oraz uczt

arystokratycznych, zarówno prywatnych, jak i religijnych; już wtedy uznany został fakt istnienia licznych stowarzyszeń (Digesta, 47,22,4):

Jeśli demos lub phratores, lub orgeones, lub gennetm, lub grupy; które spotykąją się w celu wspólnego picia, lub stowarzyszenia zajmujące się pogrzebami i obrzędami ku czci zmarłych, lub stowarzyszenia religijne, piratów albo kupców ustanawiają swoje reguły; to należy je uznać za wiążące, chyba że kłócą się z prawami publicznymi

Działalność tyranów, którzy zreorganizowali kilka wielkich kultów ateńskich, takich jak misteria eleuzyńskie, Panatenaje i Dionizja; musiała mieć jakiś wpływ na wspólnotowe ceremonie ofiarne i uczty. Jeszcze ważniejsze w tym względzie były posunięcia Klejstenesa, który w roku 508-507 stworzył sieć oficjalnych instytucji lokalnych — demów i fratrii — regulujących nabywanie obywatelstwa pod ogólnym nadzorem miasta; każda z nich miała własne ryty biesiadne, albo też szybko się ich dorobiła. Pod koniec V wieku Nikomachos po raz pierw

si Schmitt Pantel, 1980; Cooper i Morris, 1989.