Obraz59 (4)

■ Staropolska poezja ziemiańska •

Lecie patrza swej prace, jako Sie zdarzyła,

Prosi Boga, aby sie dobrze dokończyła.

Jedni koszą, drudzy żną, trzeci w kopy kładą,

A gdy sie to dokończy, bawi sie biesiadą.

(Pieśń „Spokojny kąt komu Bóg dał...", w. 21-24)

Zauważmy: „bawi się”, nie „bawią się”! Rzecz charakterystyczna, że u Kochanowskiego, który w znacznym stopniu abstrahuje od rzeczywistości wiejskiej, mamy sytuację odwrotną: prace połowę opisuje się w trzeciej osobie liczby pojedynczej, a potem następuje zmiana na liczbę mnogą: „Skoro też siew odprawiemy, / Komin wkoło obsiędziemy”.

Zróżnicowanie znaczenia słowa „oracz” występuje nawet w tych bardziej realistycznie zakrojonych utworach ziemiańskich. Przyjrzyjmy się Żywotowi szlachcica we wsi Andrzeja Zbylitow-skiego. W sposób bardzo interesujący nawiązuje on do pieśni Panny XII Kochanowskiego w następującej deklaracji:

Wolę patrzyć na ziarno, gdy je rzuca w ziemię Mój oracz pracowity — skąd i ja swe plemię,

I sam siebie zachowam, i w nieżyzne lata,

I kiedy hojna Ceres nie zapomni świata [...]

(w. 189-192)

Gdzie indziej poddanego nazwano mniej wzniośle: nie „oraczem”, ale po prostu „moim chłopkiem” (w. 26). A jednak i w tym utworze widać ślady owego literackiego znaczenia słowa „oracz”, nie poddającego się socjologicznym kryteriom. W inwokacji autor powiada:

Żywot pobożny śpiewam, a ty, Ceres hojna,

Co dary ludziom dajesz, bogini spokojna,

Z której łaski winnice słodkie grona dają I z pól rodzajnych zboża swoje zgromadzają Pracowici oracze, i potu ciężkiego Nagrodę słuszną biorą do gumna swojego,

Użycz mi, proszę, teraz zwykłej łaski twojej [...]

(w. 1-7)

Oczywiście, Zbylitowski zdawał sobie sprawę, do czyjego to gumna idzie zboże zżęte przez jego „oraczy”, jednak w apostrofie do Cerery złożył daninę literackiej tradycji.

Można by mnożyć mity i symbole używane przez poetów ziemiańskich, analizując ich funkcje artystyczne i ideologiczne; robiliśmy to zresztą niejednokrotnie we wcześniejszych rozważaniach. Podkreślić wypada jeszcze raz, że istotne jest znaczenie owej „mitologii ziemiańskiej” nie tylko dla literackiej struktury