Obrazt9

2S2 Rozdział vm

sobie silnych przeżyć, chętnie podejmują ryzyko fizyczne i społeczne, natomiast źle znoszą nitynę i monotonię. Przeciwnie postępują osoby z małym zapotrzebowaniem na stymulację, które unikają dodatkowych bodźców. Na tendencję do poszukiwania lub unikania doznań wpływają według Zuckermana mechanizmy biochemiczne.

Eysenck, którego koncepcję osobowości przedstawiliśmy w rozdziale VII, zaznacza, że poziom aktywacji jest wyższy u introwertyków niż u ekstrawertyków. Dlatego introwertycy raczej unikają stymulacji, np. wszelkich zmian i nowości, natomiast ekstrawertycy jej poszukują. U introwertyków odruchy warunkowe powstają szybciej niż u ekstrawertyków(zob. Eliasz 1981; Strelau 1992), gdyż te same bodźce odbierająoni jako silniejsze, co sprzyja szybkości warunkowania.

Temperament w ujęciu teorii regulacyjnej

Strelau (1985; 1992) opracował regulacyjną teorię temperamentu. Do jej głównych źródeł należały: badania Pawłowa i neopawłowistów, badania Hebba i innych twórców teorii aktywacji oraz wieloletnie badania autora i jego współpracowników (np. Eliasz 1981; Matczak 1982; Klonowicz 1984).

Teoria ta nie jest typologią, gdyż nie wyodrębnia typów temperamentu uwzględniających wszystkich jego właściwości. Strelau koncentruje się na analizie określonych cech tcmperamentalnych i ich wpływie na funkcjonowanie jednostki. Zaznacza, że cechy te przejawiają się w całym zachowaniu człowieka, a więc nie tylko w reakcjach motorycznych i emocjonalnych, ale także w czynnościach poznawczych. Określają one poziom energetyczny działań oraz ich przebieg w czasie, czyli stanowią o formie zachowania. Cechy temperamentalne są więc cechami formalnymi, gdyż wpływają na różnice indywidualne związane ze sposobem działania, niezależnie od jego treści.

Temperament jest to zespół formalnych, względnie stałych właściwości organizmu, przejawiających się w poziomie energetycznym zachowania i jego charakterystyce czasowej. Cechy temperamentalne są względnie stałe, gdyż należą do najmniej zmieniających się właściwości psychicznych człowieka. Zgodnie z ujęciem Strelaua (1992, s. 62-63) są pierwotnie biologicznie zdeterminowane, czyli oparte na wrodzonych mechanizmach fizjologicznych, stanowiących podstawę temperamentu. Mechanizmy te są związane z właściwościami procesów pobudzania i hamowania, zwłaszcza w obrębie kory mózgowej i układu siatkowatego oraz z funkcjonowaniem układu autonomicznego i hormonalnego. Biologiczne zdeterminowanie cech temperamcntalnych sprawia, że ujawniają się one już we wczesnych etapach ontogenezy, np. niemowlęta różniąsię między sobąwrażliwościązmysłową, ruchliwością, intensywnością krzyku itp.

Cechy temperamentalne podlegają wraz z wiekiem jednostki zmianom rozwojowym, mogą też być w niewielkim stopniu modyfikowane przez czynniki zewnętrzne, np. choroby, urazy, długotrwałe przebywanie w warunkach skrajnie zróżnicowanych stymulacyjnie (niedociążonych lub przeciążonych). Jednak ich podstawowe właściwości są wrodzone (zob. Eliasz 1981; Klonowicz 1984; Strelau 1990,1998).

Do cech temperamentalnych regulujących poziom energetyczny zachowania na-leżąreaktywność i aktywność.

Reaktywność jest to charakterystyczna dla danej jednostki intensywność reagowania na bodźce (Strelau 1992). Poszczególni ludzie cechują się względnie stalą tendencją do reagowania na bodźce z określoną intensywnością. Jedni reagują nawet na najsłabsze bodźce, inni dopiero na silniejsze. Zatem sytuacja o podobnej wartości stymu-lacyjnej może u różnych osób wywoływać silne, średnie lub stałe pobudzenie. Reaktywność jako cecha temperamentalna ma postać continuum, na którym można umieścić poszczególne jednostki z uwagi na ich intensywność reagowania. Jednostki zajmujące skrajne pozycje Strelau (1985; 1992) określa jako wysoko- i niskoreaktywne.

Osoby wysokoreaktywne cechują się dużą wrażliwością, gdyż działające bodźce wywołują u nich silne pobudzenie. Posiadają mechanizm fizjologiczny wzmacniający stymulację, dlatego reagują nawet na najsłabsze bodźce. Jednostki takie odznaczają się zarazem małą wydolnością, gdyż szybko tracą zdolność do adekwatnego reagowania (jeśli siła bodźca przekroczy ich gómy próg wrażliwości, który mają niższy niż inne osoby). Osoby niskoreaktywne cechują się małą wrażliwością, gdyż działające bodźce wywołują u nich stosunkowo słabe pobudzenie. Posiadają mechanizm fizjologiczny tłumiący stymulację, dlatego nie reagują na słabe bodźce. Odwrotnie niż osoby wysokoreaktywne odznaczają się dużą wydolnością, gdyż nawet na silne bodźce dłużej potrafią reagować adekwatnie (mają podwyższony gómy próg wrażliwości).

Reaktywność w znacznym stopniu wyznacza drugą cechę temperamentalną związaną z poziomem energetycznym zachowania, czyli aktywność. Każda jednostka dąży do utrzymania optymalnego poziomu aktywacji. Jeśli jej poziom pobudzenia jest zbyt niski, stara się dostarczyć sobie stymulacji, a jeśli jest zbyt wysoki, zaczyna jej unikać. Codzienne sytuacje zwykle wystarczają osobom wysokoreaktywnym do uzyskania optymalnego poziomu aktywacji, natomiast często wywołują zbyt słabe pobudzenie u osób niskoreaktywnych, które zaczynają poszukiwać dodatkowych źródeł stymulacji.

Aktywność jest to tendencja do podejmowania działań o określonej wartości sty-mulacyjnej (Strelau 1992). Jest ona podstawowym regulatorem stymulacji. W pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że istnieje ujemna korelacja między reaktywnością a aktywnością. Otóż jednostki niskoreaktywne podejmują spontanicznie więcej działań o dużej wartości stymulacyjnej niż jednostki wysokoreaktywne. Zaznaczmy jednak, że reaktywność i aktywność dotyczą różnego rodzaju zachowania, gdyż reaktywność jest bezpośrednio wyznaczona przez mechanizmy fizjologiczne, a aktywność jest związana z zachowaniem sprawczym, uwarunkowanym wieloczynnikowo. Jak zaznacza Eliasz (1981), człowiek uczy się regulacji stymulacji, uczy się, jakie bodźce najlepiej zaspokajają jego potrzebę optimum stymulacji.

Podejmowane działania — niezależnie od swojej treści — mają różną wartość sty-mulacyjną. pozwalającą na uzyskanie większego lub mniejszego pobudzenia. Wartość ta jest tym większa, im działania jednostki są trudniejsze, bardziej now*e. przebiegające w zmieniających się warunkach, związane z ryzykiem i zagrożeniem lub nawet z agresją (zob. Reykowski 1992; Strelau 1992; Terelak 1982). Oczywiście treść tych działań jest zależna od czynników pozatcmperamcntalnych. Np. odpowiednie oddziaływania wychowawcze mogą sprawić, że duże zapotrzebowanie na stymulację jednostek nisko-