P1070583 (2)

byli trochą żołnierzy”. Sk. Dz. 295 itp. Użycie to zachowało żywotność w XIX w., a nawet w XX, jak o tyra świadczy podany w SJP Dor. cytat z „Granicy” Zofii Nałkowskiej: „Obdarowała Elżbietę trochą mebli" (198). Formą o największej frekwencji był w użyciach tego wyrazu biernik, występujący przecież w kontekście ogromnej większości czasowników^u. W tym właśnie związku nastąpiło przekwalifikowanie wyrazu na przysłówek miary („Daj mi trochę czasu”. Morszt. 338, L — ''małą ilość” albo już 'nieco, niewiele’)-

W drodze kontekstowych przewartościowań słów pełnoznacznych powstała znaczna część polskich wyrazów funkcyjnych, zwłaszcza spójników. Wyraz zarówno był kiedyś przysłówkiem o znaczeniu 'jednakowo, w tym samym stopniu, bez różnicy’, np. „Blada śmierć nogą zarówno kołacze w ubogich chaty i królów pałace”. Hor. 1, 28 'jednakowo„Pójdzie senator zarówno przez ulicę z Ormianinem, czego nie uczyni z ubogim mieszczaninem”. Petr. Et. 297, L 'na zasadzie równości, jak równy z równym’ **. Punktem wyjścia zmiany kategorii gramatycznej musiały być bardzo dla wyrazu typowe konteksty: zarówno x, jak y; zarówno x i y; por. „U śmierci zarówno wielki jak mały”. Rej Wiz. 105 b, L; „Moda ta stosowana zarówno do zamężnych i niezamężnych kobiet”. Jeż, WD 352.

Pochodzenia przysłówkowego jest też współczesny spójnik oraz. Linde rejestruje go wyłącznie w znaczeniu 'razem, zarazem’, mającym tradycje szesnastowieczne ¹³ (por. „Co się mówiło o uszach, przystosuj oraz do oczu”. Górn., Ręcz.). W funkcji przysłówka utrzymał się zresztą wyraz aż do schyłku XIX w. („Mianowany hrabią, został oraz wojewodą”. Lip. Zapis 150; „Ostatnia z rodzeństwa była oraz ostatnią swego rodu”. Zawadź. W. Sob. 1, Dor.). Funkcję spójnikową zaś zyskał w związku ze spójnikiem łącznym i, a, np. „Chwytał za oręż w obronie (...) króla swego, a oraz w obronie wolności”. Schmitt Dzieje I, 59, Dor.; „Chory i oraz ubogi". Tr.¹⁴

Nie jest też jeszcze jako spójnik zarejestrowany u Lindego wyraz skoro, choć jednocześnie liczne przykłady w słowniku zaświadczają jego użycie przysłówkowe w znaczeniu 'szybko, skwapliwie’ („Skoro po śmierci Krzywousta odstali od Polski Prusowie”. Biel. 97). Tradycja takich zastosowań utrzymywała się jeszcze w pierwszej połowie XX w.; dopiero w naszych

¹¹ Por. „Zbiera trochę do więtszego”. Glicz. Wych. M 86, L.

“ Użycia przysłówkowe zachowują żywotność bardzo długo; spotyka się je w XIX w. („Obie izby opatrzone zarówno w bardzo starannie ułożoną z desek podłogę”. Jeż, WD 352; „Śmieszków i radców zarówno słuchałem”. Mick. Dziady 9, Dor.), trafiają się też — co prawda sporadycznie — w tekstach dwudziestowiecznych, np. u Struga: „Wszystko zarówno było dlań ciekawe”. Chim. I, 170, Dor.

^u Słownik Staropolski nie notuje przykładów użycia oraz, może więc był to neologizm tego okresu.

“ Jeszcze w Słowniku Warszawskim brak przykładów zastosowań spójnikowych wyrazu oraz; jego przekwalifikowanie semantyczne stanowi zatem proces zupełnie świeżej daty, dwudziestowieczny.

czasach przysłówek tkoro stał się wyrazem przestarzałym. Przewartościowani e funkcjonalno słowa nastąpiło w zdaniach współrzędnych typu: „Sko-rośmy rzekę przebyli, konie poleciały cwałem". Fel. E. Szyb. I. 5, Dor.; 'śzybkośmy rzekę przebyli i konie poleciały cwałem', w których treść pierwszego członu zaczęto interpretować jako wyprzedzającą czasowo, a więc i warunkującą fakty, podawane w członie drugim ( kiedyśmy rzekę przebyli’, 'jak tylkośmy rzekę przebyli...*).

" Funkcję przysłówkową pełnił też dzisiejszy spójnik przeciwstawny natomiast^ Jeszcze w połowie XIX w. trafiają się przykłady zdań, w których wyraz znaczy — zgodnie zresztą ze swą strukturą — 'na to miejsce, na tym miejscu*, np. „Żadną miarą nie mógłbym choć jednego słowa przemienić i natomiast położyć." Czart. Myśli 157, Dor.

^Zresztą i użycia przysłówkowe natomiast mają stosunkowo niedługą tradycję. W XVIII w. było to jeszcze połączenie wyrazowe, a nie zrost Brak hasła natomiast u Lindego, za to pod hasłem miasto podawane są cytaty typu: „Jeżeli będzie miał sługę, co w kuflu języka nie moczy, tedy na to miast będzie miał ręce magnesem natarte.” Mon. 76, 770. Punktem wyjścia zmiany wartości funkcjonalnej natomiast były określone jego połączenia, np. pozycja po spójniku i (i na to miast '1 na to miejsce’, 'i zamiast tego^T), np. „Trzy stare topole (...) ścięto i natomiast świeży gaik zasadzono." Dzierzk. Pow. II, 198, Dor. Spójnik łączny mógł w takim kontekście ulegać elipsie i wówczas funkcje jego przejmował pierwotny przysłówek.

^bmalogicznc przesunięcie: od roli wyrazu pełnoznacznego do funkcji spójnika, który wprowadza uściślające człony zdania — zaszło w słowie ^mianowicie, które w XVI w. funkcjonowało jako przysłówek o treści ‘po imieniu’: „Pasterz nazywa owce swe mianowicie”. W. Joan. 103, L. Z tego znaczenia mógł się rozwinąć odcień szczegółowo' („O każdej rzeczy albo ogółem, albo mianowicie pisać można”. Hipp. 58, L), a następnie znaczenie ^ew szczególności, zwłaszcza’, bardzo charakterystyczne dla tekstów dzieypętnastowiecznych i stanowiące niejako „pomost” do użyć spójnikowych. Mechanizm tego przesunięcia można ukazać bardzo wyraziście, zestawiając różne przykłady użyć wyrazu pochodzące z wieku XIX; „Dodam jeszcze do złych nowin paryskich ciężką bardzo zimę, dla nas mianowicie dotkliwą”. Mick. Listy III, Dor. (zastosowanie przysłówkowe — ‘szczególnie’); „Z grona dziewcząt latały ku niemu uprzejme i wyzywające spojrzenia, mianowicie dwóch panien Oberskich.” Dzierzk. Rodzina 53, Dor. (użycie przysłówkowe — zwłaszcza, szczególnie’ — ale wprowadzające jednocześnie uściślający człon syntaktyczny); „Wielkie gospodarstwa, mianowicie plantacje, znajdują się tylko na południu” Sienk. Uzup. II, 73, Dor. (funkcja spójnika włącznego: ‘to jest, to znaczy' albo 'ściślej mówiąc’).

173