P1070617

Przyczyny repartycji znaczeniowej dubletów słowotwórczych mają cha-yj rakter bądź pozajęzykowy, wiążą się z rosnącym zapotrzebowaniem na nowo nazwy, bądź wewnętrznosystemowy, uwarunkowany kierunkiem ewolucji poszczególnych środków słowotwórczych. Działanie czynników pierwszego rodzaju można zilustrować losami czasownika zatrudnić. Pierwotnie był on dubletem utrudnić („A już też było około południa, gdy skwar słoneczny robotę zatrudnia". Zab. XV/2, 1777, s. 310), bądź utrudzić, a więc obarczyć, zająć czym' („Zatrudnienie ludzkie u nich nikczemno waży". Cresc. 700, L)¹⁷⁸. Wtórne znaczenie 'zaangażować’, początkowo mające charakter kontekstowy, bo realizowane w związkach zatrudnić kogo pracą, robotą (L), upowszechniło się szybko w dziewiętnastowiecznej pol-szczyźnie (Linde nie notuje jeszcze tego odcienia), zapewne w związku z rozwojem produkcji kapitalistycznej. Czynnikiem wewmętrznojęzyko-wym sprzyjającym zmianom repartycyjnym jest dążenie do wzmagania wyrazistości struktur słowotwórczych; pierwszeństwo daje się więc prefiksom wyrażającym sprecyzowane odcienie semantyczne, np. znaczenie 'kierunku*, 'miejsca’, "osiągnięcie efektu czynności w stopniu doskonałym* itp. Pod wpływem tej tendencji czasownik potrącać, o ogólnym znaczeniu aspektowym, ustąpił w niektórych kontekstach miejsca precyzyjnym formacjom sygnalizującym kierunek czynności: wtrącać, strącać itp. (,.0 wszechwładny tyranie (...), bogów potrącasz w otchłań niepamięci". Berw. Paw. I, 11; „Najmilsze ci istoty do zguby potrącisz". Krak. Wspom. 28. Dor.). Szerzą się też czasowniki efektywne typu wysłuchać, wyprzedzić, struktury zaś starsze specjalizują się w innych odcieniach szczegółowych (por. „Dla lepszej wiadomości przesłuchamy twoich mądrych argumentów’” Twórz. Wiecz. 5; ''wysłuchamy’'; „Rozum często poprzedza lata”. Fr. Ad. 12, L 'wyprzedza').

Warto nieco uwagi poświęcić samemu mechanizmowi repartycji dubletów słowotwórczych, typom nowo powstałych, odrębnych znaczeń każdego z nich. Często się zdarza, że jedna z formacji współpodstawowych zachowuje* się w dawnym, ogólniejszym zakresie, treść drugiej zaś nabywa nowych, szczegółowych cech semantycznych; przypomnijmy pary wykąpać się i skąpać się (dziś 'wrykąpać się mimo woli, wpadłszy niespodziewanie do wody’)¹⁷⁹, ucieszyć i pocieszyć ('ucieszyć, rozpraszając smu-

^,n To znaczenie jako podstawowe wymienia w swym słowniku Linde, ilustrując je cytatami: „Chciwość panowania, pycha, swawola czynią drogę zatrudnioną do nieba". Gil. Post. 283 b; „Rzeczy pismy swymi tak zatrudnili i zawikłali, że do pojęcia trudne”. Syr. 333.

^,n Jeszcze jednak u Jeża (WD 298), a nawet w tekstach początków XX w., oba wyrazy wymieniały się ze sobą w kontekście, np. „Niech się skąpie i zaraz do łóżka". Pług Zagon III, 26, Dor.

tek') ^ł8°, poprawiać — i naprawiać f poprawiać zepsuty przedmiot, szczególnie mechanizm')^m.

Bywa i tak, że Jeden z dubletów słowotwórczych nabiera zabarwienia pejoratywnego, drugi zaś pozostaje elementem nic nacechowanym. Ta re-partycja znajduje niekiedy odbicie w charakterze ich łączliwośd. Jeden z nich mianowicie zaczyna występować w związkach z nazwami zjawisk wartościowanych ujemnie; por. neutralne odwiedzać — i nacechowane nawiedzać (Klęska, epidemia, susza nawiedza kraj) albo spełnić, wypełnić — i popełnić (zbrodnię, przestępstwo, nadużycia)^,w.

Najpospolitszy jednak typ repartycji dubletów słowotwórczych sprowadza się do związania z jednym z nich sfery użyć dosłownych, z drugim — zastosowań przenośnych. Jeszcze w SW hasło nachmurzyć się ilustrują cytaty: „Niebo się nachmurzyło”, „Windnokrąg się nachmurzył”. Dziś w znaczeniu konkretnym, fizycznym występuje tylko czasownik zachmurzyć się; jego dawny dublet zyskał znaczenie przenośne “przejawiać mimiką niezadowolenie, irytację itp.* Podobnie uczuć odnosi się obecnie do doznań zmysłowych (Uczuła bolesne ukłucia), odczuć — do przeżyć inte-lektualno-emocjonalnych (Odczuła boleśnie jego obojętność), poczuć zaś jest pod tym względem czasownikiem ambiwalentnym (poczuć spaleniznę — poczuć gniew). Rozgraniczenie to jest także nowszej daty. bo w ciągu całego XIX w. zakresy wszystkich trzech czasowników mieszały się ze sobą ¹⁸³.

Niekiedy czasowniki — dublety mogły dawniej występować w zastosowaniach przenośnych, a dziś utrzymuje się w tym zakresie tylko jeden z nich. Tak właśnie ułożyły się losy wyrazów oczernić — poczernić (por. „Szuka dla siebie sławy w cudzej sławy zgubie, mniemając, iż mu przez to przybędzie ozdoby, kiedy poczerni wszystkie społeczne osoby”. Węg. Ody 37, Dor.), z których drugi wyzbył się znaczenia “szkalować'.

>*• „Arfo złocista, uciecho świętego króla psalmisty w trudne czasy jego". Groch. W 598, L. Na istnienie dawnej tradycji wymienności odwrotnej wskazuje starsza treść przymiotnika pocieszny: "cieszący, dający radość', np. „Za jego dobre zdrowie a pocieszne powodzenie modlić się zwykł”. Grabów., cyt. SW.

łsx Warto podać starsze przykłady użyć tych czasowników, zaświadczające ich obustronną wymienność: „Losy moje już naprawione". Teat. 53, 49; „Moje interesa tym wcale się nie naprawiają”. Teat. Ic 74, L; „Statek arabski zatrzymał się był właśnie u wyspy dla niezbędnej poprawy”. Sztyrm. Paliw. 230, Dor.

^,M Różnica ta charakteryzuje jednak dopiero nowsze użycia wymienionych wyrazów. W dawnej polszczyźnie czasowniki wypełnić, dopełnić i popełnić mogły występować w tych samych kontekstach i w identycznej funkcji, np. „A szedł sam na pole, aby wiernie popełnił przykazanie matki”. Rozm., Ręcz.; „Nabożeństwo popełnili”. Opec., cyt. SW. Jeśli chodzi o parę odwiedzać i nawiedzać, to repartycja obu czasowników jest procesem dokonanym u schyłku XIX w.; por. „Grób jego nawiedzałem jak świętość niezwykłą”. Kras. Wiersze 180; „Dziękując przy tym za zaszczyt nawiedzenia”. Jeż, WD 273.    _

^,M „Zaczynał już poczuwać w sobie brak sił". Choj. Alkh. IV, 209 odczuwać ; „Uczuwam wielkie zmęczenie”. Orzeszk. Listy 11/2, 74 "odczuwam'; „Uczuliśmy woń”. Słów. Anh. 233, Dor. poczuliśmy'.

241

16 — Rozwój semantyczny