P1070617

Przyczyny repartycji znaczeniowej dubletów słowotwórczych moją charakter bądź poza językowy, wiążą się z rosnącym zapotrzebowaniem na nowe nazwy, bądź wewnętrznosystemowy. uwarunkowany kierunkiem ewolucji poszczególnych środków słowotwórczych. Działanie czynników' pierwszego rodzaju można zilustrować losami czasownika zatrudnić. Pierwotnie był on dubletem utrudnić (..A już też było około południa, gdy skwar słoneczny robotę zatrudnia". Zab. XV/2. 1777. s. 310), bqdż utrudzić, a więc 'obarczyć, zająć czym* („Zatrudnienie ludzkie u nich nikczemno waży”. Crese. 700. L)^,7S. Wtórne znaczenie zaangażować’, początkowo mające charakter kontekstowy, bo realizowane w związkach zatrudnić kogo praca, robotę (L). upowszechniło się szybko w dziewiętnastowiecznej pol-szczyźnie (Linde nie notuje jeszcze tego odcienia), zapewne w związku z rozwojem produkcji kapitalistycznej. Czynnikiem wewnętrznojczyko-wym sprzyjającym zmianom repartycyjnym jest dążenie do wzmagania wyrazistości struktur słowotwórczych; pierwszeństwo daje się więc prefiksom wyrażającym sprecyzowane odcienie semantyczne, np. znaczenie kierunku', 'miejsca', 'osiągnięcie efektu czynności w stopniu doskonałym' itp. Pod wpływem tej tendencji czasownik potrącać, o ogólnym znaczeniu aspektowym, ustąpił w niektórych kontekstach miejsca precyzyjnym formacjom sygnalizującym kierunek czynności: wtrącać, strącać itp. („O wszechwładny tyranie (...), bogów potrącasz w otchłań niepamięci”. Berw. Paw. I. 11; „Najmilsze ci istoty do zguby potrącisz". Krak. Wspom 28. Dor.). Szerzą się też czasowniki efektywne typu wysłuchać, wyprzedzić, struktury zaś starsze specjalizują się w innych odcieniach szczegółowych (por. „Dla lepszej wiadomości przesłuchamy twoich mądrych argumentów” Twórz. Wiecz. 5; 'wysłuchamy'; „Rozum często poprzedza lata”. Kr. Ad. 12, L wyprzedza’).

Warto nieco uwagi poświęcić samemu mechanizmowi repartycji dubletów słowotwórczych, typom nowo powstałych,'odrębnych znaczeń każdego z nich. Często się zdarza, że jedna z formacji współpodstawowych zachowuje się w dawnym, ogólniejszym zakresie, treść drugiej zaś nabywa nowych, szczegółowych cech semantycznych; przypomnijmy pary wykąpać się i skąpać się (dziś 'wykąpać się mimo woli, wpadłszy niespodziewanie do wody') ^,7#, ucieszyć i pocieszyć ('ucieszyć, rozpraszając smu-

^,ł* To znaczenie jako podstawowe wymienia w swym słowniku Linde, ilustrując je cytatami: „Chciwość panowania, pycha, swawola czynią drogę zatrudnioną do nieba Gil. Post 283 b; „Rzeczy pismy swymi tak zatrudnili i zawlklali. że do pojętna trudne". Syr. 333.

^m Jeszcze jednak u Jeża (WD 298), a nawet w tekstach początków XX w . oba wyrazy wymieniały się ze sobą w kontekście, np. „Niech się skąpie i zaraz do łóżka”. Pług Zagon Ul. 26. Dor.

tok’) *"•, poprawiać — l naprawiać ('poprawiać zepruty przedmiot, nzcze-gólnie mwhanizm') ^ł,‘.

Bywn l tak. te Jedr-n z dubletów słowotwórczych nrib-ra zabarwienia pejoratywnego, drugi zaś pozostaje elementem nie nacechowanym Ta re-portycja znajduje niekiedy odbicie w charakterze ich łąrzliwości. Jeden z nich mianowicie zaczyna występować: w związkach z nazwami zjawisk wartościowanych ujemnie; por. neutralne odwiedzać — i nacechowane nawiedzać (Klęska, epidemia, susza natdedza kraj) albo spełnić, uoypel-nić — i popełnić (zbrodnię, przestępstwo, nadużycia)^,w.

Najpospolitszy jednak typ repartycji dubletów słowotwórczych sprowa-dza sic* do związania z jednym z nich stery użyć dosłownych, z drugim — zastosowań przenośnych. Jeszcze w SW hasło nachmurzyć ńę ilustrują cytaty: „Niebo się nachmurzyło", „Windnokrąg się nachmurzył". Dziś w znaczeniu konkretnym, fizycznym występuje tylko czasownik zachmurzyć się; jego dawny dublet zyskał znaczenie przenośne przejawiać mimiką niezadowolenie, irytację itp.’ Podobnie uczuć odnosi się obecnie do doznań zmysłowych (Uczuła bolesne ukłucia), odczuć — do przeżyć into-lektualno-emocjonalnych (Odczuła boleśnie jego obojętność), poczuć zaś jest pod tym względem czasownikiem ambiwalentnym (poczuć spaleniznę — poczuć gniew). Rozgraniczenie to jest także nowszej daty, bo w ciągu całego XIX w. zakresy wszystkich trzech czasowników mieszały się ze sobą ^,S3.

Niekiedy czasowniki — dublety mogły dawniej występować w zastosowaniach przenośnych, a dziś utrzymuje się w tym zakresie tylko jeden z nich. Tak właśnie ułożyły się losy wyrazów oczernić — poczernić (por. „Szuka dla siebie sławy w cudzej sławy zgubie, mniemając, iż mu przez to przybędzie ozdoby, kiedy poczerni wszystkie społeczne osoby". Węg. Ody 37, Dor.), z których drugi wyzbył się znaczenia szkalować .

^u# „Arfo złocista, uciecho świętego króla psalmisty w trudne era:- jego Graca. W 598, L. Na istnienie dawnej tradycji v    dci odwrotnej wskazuje stena

treść przymiotnika pocieszny: cieszący, dający radość’, np. ..Za jego dóbr*; zdrów e a pocieszne powodzenie modlić się zwykł" Grabów . cyt SW

^1,1 Warto podać star.'.    kłady utyć tych czasowników, zaświacie ....

obustronną wymięnność: „Losy moje już naprawione" Teat 53. 49. Moje uiteresa tym wcale się nie naprawiają”. Teat. lc 74, L; „Statek arabski zatrzy :tal się by! właśnie u wyspy dla niezbędnej poprawy". Sztyrm Paliw 230. Dor.

^,M Różnica ta charakteryzuje jednak dopiero nowsze użycia wymienionych wyrazów. W dawnej polszczyżnie czasowniki wypełnić, dopełnić i popełnić mogły występować w tych samych kontekstach i w identycznej funkcji, np. ,A szedł >am ca pole, aby wiernie popełnił przykazanie matki". Rozm., Ręcz .Naboz nstw-o popełnili”. Opec., cyt. SW. Jeśli chodzi o parę odwiedzać i nawiedzać, to rcpurtycja obu czasowników jest procesem dokonanym u schyłku XIX w.; por. „Gr b jego nawiedzałem jak świętość niezwykłą”. Kras. Wiersze 180; „Dziękując przy tyra za zaszczyt nawiedzenia**. Jeż, WD 273.    . .

^,M „Zaczynał już poczuwać w sobie brak sil”. Choj. Alkh IV, 209 odczuwać ; „Uczuwam wielkie zmęczenie". Orzeszk. Listy II 2, 74 "odczuwam”. Uczuliśmy woń". Slow. Anh. 233. Dor. 'poczuliśmy'.

241

16 — HozwóJ semantyczny