P1170494

Tbdoiu .yahnou¹^

Jak sio w \ dąjo. podstawą do wyróżnienia kultury pomorskiej by} Istw dostrzegalny fakt wystąpienia i to w dosyć znacznym nasileniu

na cmentarzyskach młodszych od kultury łużyckiej pewnych nowych łub dotychczas w tej skali nie spotykanych przejawów obrządku pogrze-bo wet;.' na obszarach / grubsza biorąc północno-zachodnich popiel, nic twarzowych i często wielo popielnicowych grobów skrzynkowych, na terenach południow o-wschodnich zaś grobów podkloszowych (np J. Kostrzewski 1923. s. 116 117 i 145: 1939    1948. s. 276 i 296: 1958, s. 2U

i 220. J Kostrzewski. W Chmielewski. K. Jażdżewski 1965. s. 220; A Łuka 1959. s. 13: L. J. Łuka 1965. s. 564; A. Gardawski 1979, s. 45). To właśnie powodowało nadawanie tym nowym (w masowej skali) przejawom kulturowym takich nazw. jak kultura popielnic twarzowych (lub kultura grobów skrzynkowych) czy kultura grobów podkloszowych. Chcę przy tym zaznaczyć, że początkowo na tejże podstawie - była jako odrębne zjawisko kulturowe wyróżniana także kultura grobów - obwarowaniem kamiennym (por. J. Kostrzewski 1923, s. 130 i 143).

Niejako drugorzędne znaczenie przy wyodrębnianiu kultury pomorskiej miały natomiast inne jej cechy charakterystyczne w zakresie ceramiki oraz przedmiotów metalowych. Początkowy brak rozpoznania osiedli kultury łużyckiej — a zwłaszcza kultury pomorskiej - powodował. że przy wyróżnianiu kultury pomorskiej materiały osadnicze nie byty brane pod uwagę. Można zatem w sposób najbardziej ogólny stwierdzić, że wyróżnienie kultury pomorskiej (kultury popielnic twarzowych lub kultury grobów skrzynkowych, a także kultury grobów podkloszowych) nastąpiło na podstawie stwierdzenia występowania w materiałach archeologicznych cech charakteryzujących — jak to dzisiaj wiemy — nie pierwotną, lecz nieco późniejszą, klasyczną fazę rozwojową kultury pomorskiej. Sprzyjało to zresztą formułowaniu tez o przybyciu na Pomorze Wschodnie ludności z kręgu kultury nordyj-skiej. która miała na miejscu swego nowego pobytu wytworzyć właśnie kulturę pomorską (por. H. v. d. Boom 1981, s. 225—226), sprzyjało toteż objaśnianiu podbojem poszerzającego się zasięgu kultury pomorskiej, tak w zakresie występowania grobów skrzynkowych, jak i grobów podkloszowych (por. H. v. d. Boom 1981, s. 226- -228 i 234 236; por. także W. Hensel 1971. s. 24—73).

Dość wcześnie jednak wnikliwsze badania pozwoliły na stwierdzenie, że kultura pomorska nie została przyniesiona z zewnątrz, że mimo rozmaitych i zrozumiałych w jej geograficznym usytuowaniu po^-wiązań z kulturami ziem ościennych, tkwi ona korzeniami w lokalnym środowisku kulturowym młodszej epoki brązu. Zazwyczaj też - w odniesieniu do zespołów występujących na Pomorzu Wschodnim — owo lokalne środowisko kulturowe jest utożsamiane z kulturą łużycką, choc

w literaturze niemieckiej często z kulturą nordyjską (por. H. v. d. Boom 1981, s. 227 230). Związek zespołów pochodzących z grobów podkloszowych z kulturą łużycką był jeszcze bardziej akcentowany, uważano je bowiem za wynik zmieszania się elementów kultury łużyckiej z elementami wąsko pojmowanej kultury pomorskiej (por. J. Kostrzewski 1939 1948. s. 298; H. v d. Boom 1981, s 235 236).

Przyjęcie lokalnej genezy zespołów kultury pomorskiej z grobami skrzynkowymi na Pomorzu Wschodnim doprowadziło zresztą do powstania pewnych wahań odnośnie do tego, kiedy można już mówić o wyodrębnieniu się tej kultury. Pomijając zatem błędne datowanie tzw fazy wielkowiejskiej jeszcze na V okres epoki brązu, przez długi czas przyjmowano, że mieści się ona w ramach okresu halsztackiego C i że to ona wyznacza początek kultury pomorskiej (por. H. v. d. Boom 1981. s. 227 229). Dopiero w początkach lat sześćdziesiątych zaczęto uważać, że materiały z okresu halsztackiego C na Pomorzu Wschodnim należy uznać za należące do kultury łużyckiej, że za wcześnie byłoby przypisywać je kulturze pomorskiej (por. H. v. d. Boom 1981. s. 233 234; L. J. Luka 1979. s. 147    148).

W interesującym nas przypadku spotykamy się zatem z dość rzadką sytuacją, kiedy to kolejne kultury archeologiczne nie ujawniają przynajmniej we wskazanym rejonie Pomorza Wschodniego nieciągłości, dzielących je przeskoków (por. S. Tabaczyński 1976, s. 366). Oczywiście, sprzyja to dość subiektywnemu podejściu do określania istotnych odmienności, służących wyróżnianiu owego zespołu źródeł kopalnych (por. S. Tabaczyński 1976, s. 369) pojawiającego się po kulturze łużyckiej, a nazywanego kulturą pomorską lub oznaczonego innymi jeszcze nazwami; ta sama przyczyna powoduje zresztą ponadto czasem łączne, czasem zaś rozdzielne traktowanie zespołów z grobami skrzynkowymi z jednej strony, natomiast z grobami podkloszowymi z drugiej (np. A. Gardawski 1979, s. 45).

Jak wspomniałem, nie będę obecnie zajmował się kwestią wzajemnego stosunku zespołów „skrzynkowych” i zespołów ,,podkloszowych' . Przyjmując też, że źródła archeologiczne znajdowane w grobach skrzynkowych z popielnicami twarzowymi oraz na cmentarzyskach z licznymi grobami podkloszowymi prezentują bez wątpienia istotne odmienności, wyróżniające je od zespołów kultury łużyckiej schyłku epoki brązu na Pomorzu i początków epoki żelaza w innych rejonach Polski, ustosunku-. ję się obecnie pokrótce zwłaszcza do kwestii, czy istnieją podstawy do wcześniejszego wyróżniania kultury pomorskiej.

Otóż argumentami za zaliczaniem wschodniopomorskich materiałów z okresu halsztackiego C do kultury łużyckiej a nie do kultury pomorskiej są (L. J. Luka 1962, s. 195 i 197; 1979. s 147    148):