pdl5

Nic wiadomo, jak ongiś wyobrażano sobie te istoty demoniczne i jakie byty związane z nimi formy kultu, pierwsze bowiem przekazy źródłowe na dany temat dostarcza nam późnośredniowieczna literatura konfesyjna. W przytoczonym uprzednio fragmencie kazania duchownego katolickiego z XV w. odnajdujemy słowa dezaprobaty wobec ludowych praktyk .karmienia" opiekuńczych duchów domostwa, określanych mianem ubożąt. Problem ten poruszony został także w dwóch innych utworach, a mianowicie: .Postępek prawa czartowskiego przeciw narodowi ludzkiemu" (XVI w.) i .Czarownica powołana" (XVII), których autorzy ustosunkowywali się krytycznie do powszechnie stosowanego wówczas zwyczaju pozostawiania przez gospodynie wieczorem specjalnie wydzielonego jadła dla opiekuńczych duchów domowych. Z kolei cytowany już P. Gilowski w .Wykładzie katechizmu Kościoła krześcijańskiego z pism świętych" (XVI w.) zaliczył opiekuńcze duchy domowe do rzędu wyobrażeń szatańskich i pisał: „...są różne rodzaje diabelskie, widomi są ziemscy skryatkowie. domowe ubożęta...". Według B. Baranowskiego na terenach Polski środkowej w XVII i XVIII w. „...nadzwyczaj żywe pozostały wierzenia w różnego rodzaju bóstwa opiekuńcze. Bardzo często były to różnego rodzaju duszki domowe. (...) Należało im w kącie izby lub w sieni stawiać trochę jadła, a one zapewniały domowi pomyślność i dobrobyt. Inne znowu istoty tego typu zamieszkiwać miały stodoły. W tym też celu jedna z desek w szczycie stodoły była nie przybita lub też zostawiano specjalną dziurę, przez którą tego rodzaju istoty mogły wchodzić do stodoły" („Kultura ludowa XVII i XVIII wieku...", s. 200—201).

Wzmiankowane ubożęta. skrzaty i inne pokrewne wyobrażenia postaci opiekuńczych duchów domowych, analogicznie jak to miało miejsce w-przypadkach demonologii atmosferycznej i przyrodniczej, w okresie kontrreformacji zaliczone zostały do rodziny istot diabelskich. Na tym też podłożu doszło do ukształtowania się zupełnie nowych wyobrażeń demonów domowych, jak diabeł-latawiec (postać łącząca w sobie elementy demona atmosferycznego, opiekuńczego ducha domowego i diabła) czy diabeł-chowaniec. Obu tym istotom przypisywano działanie mające na celu zabezpieczanie dostatku i dobrobytu w gospodarstwach. W konsekwencji doprowadziło to do wytworzenia się w świadomości ludu wiejskiego poglądu o dwoistym charakterze istot diabelskich, pojmowanych jako istoty groźne i szkodliwe oraz jako istoty dobre i opiekuńcze. Do rzędu tych ostatnich zaliczone zostały m.in. opiekuńcze demony domowe.

Rówocześnic w drugiej połowie XVIII w. duchowieństwo katolickie podjęło różnorodne działania zmierzające do szerszego spopularyzowania i upowszechnienia, szczególnie w kręgach środowisk wiejskich i małomiasteczkowych, kultu istot anielskich, a zwłaszcza wyobrażeń aniołów-stróżów. Przypisywanie tym ostatnim dość szczególnych funkcji opiekuńczych przy-

128