PICT2675

514 Część IV. Twoja śmierć

Dzień, jak mówi poeta:

Mnie i mrokom zostawia cały świat dokoła.

Groby toną w gęstej murawie, pod wiązami i cisami.

Temat drugi to żal za życiem: temat tradycyjny, ale inaczej potraktowany Życiem, którego się żałuje, jest życie całej wiejskiej wspólnoty. Streszcza się ono w formule: praca, rodzina, natura (jeszcze nie ojczyzna!).

Natura: zmarli nie będą się nią już radować, nie odetchną zapachami wczesnego poranka, nie usłyszą koguciego piania... Praca: nie zaznają więcej przyjemności powożenia końmi, walki z oporną ziemią... Rodzina: nie usiądą w kącie przy ogniu, żony nie będą się o nich troszczyć, a dzieci nie wybiegną już naprzeciw nich:

Nie powitają ojca, cisnąc się do kolan,

Sepleniące maleństwa pocałunku chciwe.

Trzeci temat to aurea mediocritas, przeciętna droga życiowa, umiarkowanie, które można by uznać za szczęście. Znajdujemy tutaj dalekie echo ubi sunt, contemptus mundi, marności bogactw i zaszczytów, ale jego sens jest odmienny. Poeta przyznaje, że „każdy... szlak sławy ma swój koniec w grobie”, aby tym bardziej wysławiać zalety skromnej egzystencji, równie odległej od wielkich czynów, jak od zbrodni. Jego wieśniacy żyją poza historią:

Szli równą drogą naprzód — spokojni wędrowcy.

Ostatnim jest temat grobu, jego poezja i łączność żywych ze zmarłymi. Cmentarz jest przede wszystkim ziemią przodków: myśl, której na próżno szukaliśmy we Francji w tekstach z drugiej połowy XVIII wieku i która pojawia się w nich dopiero około 1800 roku. Tutaj streszczona jest w dwóch wspaniałych wersach:

W wąskich celach zamknięci na wieczne milczenie,

Prości przodkowie wioski po lat trudach drzemią.

Ci prości i ubodzy ludzie nie zawsze umieli czytać, ale mieli poczucie swojej godności. Na ich grobach nie było trofeów, ale nie były one nagie; każdy miał swój memoriał ozdobiony niezręcznie wykonaną rzeźbą i epitafium z imieniem i nazwiskiem, datą, elegią i urywkiem Ewangelii, wypisanym przez „jakąś nieuczoną muzę”; były to headstones.

Pomniki te miały dwojaki cel. Pierwszy — tradycyjny i dydaktyczny: „Jak żyć, uczą wieśniaka, jak umierać w Panu”; drugi — zachęcenie przechodnia już nie do modlitwy za zmarłego, lecz do opłakiwania go, i oto pojawia się nowość: odwiedzanie cmentarza. Zmarli bowiem nie utracili całej zdolności odczuwania, śpią i we śnie potrzebują nas:

Ducha nim ujdzie, na drogiej piersi rad spoczywa, Łez czułych pragną oczy już prawie zamknięte.

Ogień życia tli się pod popiołami:

Bo nawet z grobu glos się natury odzywa,

Nawet w prochach te same ognie żyją święte.¹⁰¹

Po jednej stronie pamięć i dusza nieśmiertelna, po drugiej — nieokreślone, mgliste trwanie pod ziemią: pamięć i dusza mogłyby się obejść bez grobu, ale trwanie czyni grób miejscem fizycznej obecności. Wszystko to łączy się z sobą i dlatego na grób przychodzić będą ludzie, aby wspominać, dumać, modlić się i płakać.

Dziewiętnastowieczny cmentarz stał się celem odwiedzin, miejscem dumań. Delille zwraca się do żony:

Przyjdź wtedy mnie zobaczyć do mego schronienia.

Tam gałęzie swym szumem z wolna nucąc tobie Wskażą, cóż za złudzenie — cień mojego cienia Siedzący na mym grobie.

Tam czasem, smutku pełna, żalu i rozpaczy,

By ukoić strapienia, spoczynek umilić,

Nadejdziesz, kiedy słońce do snu się pochyli,

według Graya jest to bardzo odpowiednia pora

Grobowiec mój zobaczyć.

Gdy wesprzesz się na murze W czułym pokoju nocy, w cichej swej żałobie,

Zapłaczesz gorzko luba, tu, na moim grobie,

A z każdej łzy wylanej narodzą się róże.¹

Trochę później Lamartine odwiedzi grób Elwiry w nadziei, że ją ujrzy — złudzenie to czy rzeczywistość?

Prowadźże moje kroki w tej mogiły stronę,

Tam, gdzie sięga twój promień jasnością śród cienia.

Tam co wieczór przyklękam, w rozmyślaniach tonę,

Liter startych dotykam świętego imienia.²

Zmarli mogą ukazywać się wszędzie, zwłaszcza w domach, gdzie mieszkali, które lubili, w swoim dawnym pokoju. Ale w wieku XIX przejawiają wyraźne upodobanie do cmentarzy, które w wieku XX porzucą na korzyść swoich po-

Przełożyła Małgorzata Zięba.

Przełożyła Krystyna Osińska.