pic 11 06 280057

nej opozycji w stosunku do retardacyjnej, unaoczniająco-sta-tycznej i jakby parentetycznej roli prezentacji.

Skrajne pod tym względem było stanowisko Rolanda Bar-thesa prezentowane we Wstępie do analizy strukturalnej opowiadań, gdzie utwór rozumiany był - nie bez związku z tradycją arystotelesowską - jako rozbudowane zdanie orzekające o działaniach postaci, a opis mieścił się gdzieś poza samym rdzeniem opowiadania, jako tzw. oznaka właściwa bądź też rodzaj informacji¹ o retardacyjnym czy amplifikacyjnym charakterze (przykładem była tu zresztą opowieść sensacyjna-uznana najwyraźniej za najbardziej reprezentatywną formę narracji)². Podobnie w pracach Algidrasa Greimasa czy Tzveta-na Todorova istniała wyraźna binarna opozycja między predykatami dynamicznymi (funkcjami), które umożliwiają sukcesywny rozwój opowiadania, a predykatami statycznymi (kwalifikacjami). Wśród tych ostatnich znajdować się miały przymiotniki, którym przypisywana była „symetryczność”, to znaczy ich, by tak rzec, równowartość implikacyjna (pozwalająca łączyć je w dowolne szeregi na zasadzie otwartego wyliczenia), podczas gdy czasownikom, a więc typowym predykatom dynamicznym, przysługiwać miała asymetria, dzięki której możliwe jest wynikanie, ciąg logiczny³.

Przy takim nastawieniu oraz przy założeniu strukturalnej homologii między zdaniem a tekstem deskrypcja rzeczywiście skazana była na funkcję podrzędną w strukturalistycz-nie zorientowanej teorii narracji. Homołogia ta zaciera granice między odmianami prozatorskiej epiki, rozmaitymi formami morfologicznymi i stylami opisów, prowadzi do pominięcia orientacji informacyjnej i retorycznej oraz wzajemnych zależności między fabularnymi rolami motywów dynamicznych i statycznych⁴. Pewnym uzupełnieniem tych niedostatków była praca autorstwa również Rolanda Barthesa, pod znamiennym tytułem L’effet de reel, w której uzasadnia on pozorną „zbyteczność” opisu w obrębie struktury opowiadania, a zwłaszcza częstą obecność niepotrzebnych szczegółów tym, że deskrypcja (w twórczości realistycznej - przykłady pochodzą z utworów Flauberta i Micheleta) jest ważnym czynnikiem budującym wiarygodność przedstawianego świata - „efekt realności” właśnie. Poza tym jednak Barthes pisał o enigmatycznym charakterze wszelkiej deskrypcji, która umyka istotnej dla narracji ciągłości następstw, i dla której czasem - jak w opisie Rouen w Madame Bouary - ważniejsze jest odniesienie do kulturowych zasad reprezentacji niż bezpośrednie fabularne uzasadnienie⁵.

Strukturalistyczne tendencje w badaniach nad rolą opisu znaleźć można również w pracach niektórych polskich lite-raturoznawców, na przykład w artykule Janusza Lalewicza, który wymieniał narracyjne i nienarracyjne(l) formy opowieści: do tych pierwszych należało „opowiadanie kanoniczne”, do drugich zaś jego „rozszerzenia”⁶ w postaci komentarza, przytoczenia bądź właśnie opisu. W ten sposób, za pomocą bardziej ogólnej kategorii opowieści (odpowiednika dyskursu) próbował ominąć trudność związaną z obecnością opisu wewnątrz narracji, która sama jest rozbudowaną postacią opowiadania. Przyznawał zresztą, że obydwie formy opowieści mogą się nawzajem przenikać, ale - genetycznie - pierwszeństwo w języku ma opowiadanie, jako najbardziej pierwotna forma mówienia o świecie.

Informacyjny prymat opowiadania uznała także Anna Martuszewska, w pracy pod znamiennym tytułem Opis jako

59

1

   R. Barthes, Wstęp do analizy strukturalnej opowiadań [1966], tłum. W. Błońska, „Pamiętnik Literacki" 1968, z. 4.

2

   Por. podsumowanie artykułu R. Barthesa pt. L’effetde reel dokonane przez J. Sławińskiego w Próbach..., op. cit., s. 192-193.

3

Zob. B. Owczarek, Opowiadanie i semiotyka. O polskiej nowelistyce współczesnej, Wrocław 1975, s. 33. Por. rozprawy T. Todorova i C. Bremon-da z „Pamiętnika Literackiego” 1968, z. 4. Zob. także rozdział pt. Aspekt syntakłyczny. Składnia narracyjna w cytowanej już Poetyce T. Todorova. Por. T. Hawkes, Strukturalizm i semiotyka [ 19771, tłum. J. Sieradzki, post. M. Głowiński, Warszawa 1988.

4

   Zob. krytykę podejścia narratologicznego opartego na bezwzględnym prymacie diegezy - S. Agosti, op. cit., s. 286.

5

   R. Barthes, L'effet. .. op. cit. Korzystałam z angielskiego tłumaczenia - R. Barthes, The Reality Effect, w: The Rustle of Language, tłum. R. Howard, Oxford 1986, s. 142, 145.

6

   Określenie autora - J. Lalewicz, Próba typologii opowieści, w. Tekst -język - poetyka. Zbiór studiów, red. M. R. Mayenowa. Wrocław 1978, s. 258