28376 pic 11 06 280117

wieściowej, gdyż odsyła do kryjącej się za każdym opisem pośredniej informacji o tym, kto dokonuje postrzeżeń. Sposób wyboru aspektów (tj. ogólnych właściwości), a następnie szczegółowych cech przedstawianych przedmiotów jest tutaj traktowany nie tylko jako obojętna metoda prezentacji fikcyjnego świat a, ale jako ślad podmiotowych wewnątrzteksto-wych relacji.

Takie podejście umożliwia odczytanie rozmaitych niuansów psychologicznych z przyjętej perspektywy deskryptyw-nej, np. stanu emocjonalnego postaci, stosunku narratora do danej sytuacji, uwzględnienie fizycznego i mentalnego punktu widzenia, rozdzielenie zakresu wiedzy dostępnej bohaterowi i narratorowi, a więc także rozróżnienie zawartej w opisie informacji oraz interpretacji. Fokalizacja wskazuje bowiem na ukrytą semantykę opisu, która wiąże się z paradygma-tycznością relacji językowych i z wewnętrzną sytuacją komunikacyjną dzieła. Można zatem powiedzieć, idąc za myślą Hamona, że opis jest nie tylko eksplikacją postrzeżeń dotyczących jakiegoś przedmiotu (obiektu), ale i ewokacją postrzegającego podmiotu. Z tego też względu francuski badacz wymieni! trzy główne sposoby wprowadzenia opisu właśnie niejako za pomocą osób, tj. przez obserwację postaci, ich działanie i wypowiedzi¹.

Philippe Hamon zwrócił ponadto uwagę na istnienie specyficznego „systemu opisowego”. System ów - jak relacjonuje w swojej książce H. Markiewicz - zakłada istnienie nadrzędnego tematu opisu oraz szeregu jego rozwinięć, w postaci podtematów i przynależnych im nominalnych bądź werbalnych predykatów. Budowa opisu opiera się na trzech zależnościach występujących między elementami systemu, są to: ekwiwalencja, podobieństwo i inkluzja². W tym miejscu wspomnieć trzeba również o nieco innym sensie, w jakim używa terminu „systemy deskryptywne” Michael Riffaterre. Nazwał on w ten sposób utrwalone w tradycji literackiej czy zwyczaju językowym zespoły słów i zdań, które tworzą wo-

kol centralnego pojęcia sieć semantycznych powiązań bądź klisz³. Obydwa ujęcia, choć odnoszą się do różnych porządków: śynchroniczno-strukturalnego i kulturowo-diachromcz-nego, dotyczą tego samego problemu, tj. organizacji semantycznej opisu, a dokładniej mówiąc - tego, w jaki sposób nadrzędny temat opisu modyfikowany jest przez uzus językowy, tradycję i percepcję. Wątek ów wraca także u innych badaczy zajmujących się opisem jako autonomiczną całostką zna-czeniowo-poznawczą⁴.

O

Rozwijając koncepcje Philippe’a Ramona, a równocześnię_ nawiązując polemikę^ teZaftp Rolanda Barthesa, Janusz Sławiński rozprawą pŁ O opisie ^znaczył na początku lat osiem

dziesiątych kierunek-ptrłskich badań nad opisem. Zauważył konieczność włączenia ich „w krąg problemowy (...) teorii przekazu”⁵, co było - jak się okazuje - antycypacją dzisiejszych badań prowadzonych w ramach tzw. lingwistyki tekstu. Co prawda, jak sam zaznaczył, sformułowane przez niego tezy „podlegają ograniczeniom poetyki historycznej”, gdyż wyrastają „z obserwacji mechanizmów tekstotwórczych działających w narracjach, które chętnie opatrzyłby mianem «nor-malnych», a - jak wiadomo - w naszej kulturze miano takie przysługuje narracjom mieszczącym się w realistyczno-na-turalistycznym kanonie powieściopisarstwa i nowelistyki”²⁷ - to jednak większość zawartych w rozprawie spostrzeżeń ma charakter uniwersalny.

W swojej teoretycznołiterackiej pracy poświęconej opisowi J. Sławiński wymienił funkcje literackiej deskrypcji pot

²⁷ Więcej na temat historygżTięgu uwai urrkowffiTtirtipisu przynosi cytowana już praca pt. Opis w dziewiętnastowiecznej literaturze polskiej: ujęcie syklopedyczne, publikowana po raz pierwszy właśnie w Próbach

63

1

ⁿ Przytaczam za H. Markiewiczem, zob. przypis 18.

2

^2:! Zob H. Markiewicz, Teorie powieści za granicą, op. cit., s. 486.

3

   Zob. M. Riffaterre, Podejście formalne w badaniach historycznolte-' Ich 11979], tłum A. Milecki, w: Współczesna teoria badań literackiei za

icą. Antologia, oprać. H. Markiewicz, t.. IV' rz Kraków 199^ ^91 Z~MitoseK7A/;mesis, op.cit., s. 93.

4

   Pisze o tym Bożena Witosz, która przedstawia w swojej książce schematyczną strukturę opisu według koncepcji Ricardou i Adama - zob. część niniejszej pracy poświęconą deskrypcji w perspektywie językoznawczej.

5

   J. Sławiński, Próby teoretycznolitercickie, op. cit., s. 194. \