problemy (377)(1)

ŚfT.inałych grup, zaczynają działać wielkie grupy ludzkie. Wzrost współzależności międzyludzkiej jest warunkiem wzrostu solidarności międzyludzkiej, świadomej czy nieświadomej. Jeśli na skutek nieurodzaju we Francji rosły ceny zboża w Niemczech, gdyż je zaczęto stamtąd do Francji wywozić — było to przejawem solidarności nieświadomej, nic zamierzonej, ale przecież było przejawem solidarności faktycznej, było rozkładaniem się ciężaru nieszczęścia, które dotknęło jedno społeczeństwo, na społeczeństwa sąsiadujące i było niezbędną bazą, na której z czasem mogła się rodzić solidarność świadoma, ideologiczna. Wzrost współzależności i solidarności zmniejsza ryzyko rozkładając je na coraz większe grupy społeczne, tym samym zwiększa możliwość racjonalnego przewidywania, a tym samym racjonalnej kalkulacji i możliwie najlepszego wykorzystania wszystkich zasobów w interesie całej ludzkości. Długa jest droga, która od rozkładu ryzyka w średniowiecznych gildiach prowadzi do dzisiejszej międzynarodowej pomocy Indiom w latach głodu. Ale jest to droga wyraźnie widoczna w gospodarczych dziejach świata i nie popełni się większego ryzyka błędu, przewidując, iż kulminować ona będzie w przyszłej światowej gospodarce socjalistycznej.

PRZEWIDYWALNOŚĆ POSTĘPU TECHNICZNEGO

Przewidywanie wreszcie jest tym pewniejsze im dłuższy jest okres tych samych w zasadzie instytucji, w ramach których toczy się życie gospodarcze. Prawidłowe przewidywanie nie jest łatwe np. zaraz po rewolucji społecznej, za krótkie bowiem są ciągi statystyczne, by można je było z uzasadnieniem ekstrapolować w przyszłości¹. By uniknąć nieporozumień zaznaczyć trzeba, że nie mamy tu na myśli niezmienności warunków społecznych. Takiej po pierwsze nigdy nie było i nie ma. Po wtóre zaś w cywilizacji współczesnej, zasadniczo aprobującej zmienność i sama zmienność staje się coraz bardziej przewidywalna, jak o tym będziemy mówić w następnym paragrafie. Rzecz w niezmienności instytucji, które tworzą ramy dla życia gospodarczego {wojna czy pokój, kapitalizm czy socjalizm itp.).

W dziejach nauki (zresztą raczej historycznej niż ekonomicznej) wielokrotnie wysuwano element postępu technicznego jako element inde-terministyczny, ze względu zaś na rolę tego czynnika w rozwoju gospodarczym prowadzić to musiało do indeterministycznej interpretacji całego życia gospodarczego, a .tym samym do przekreślenia możliwości przewidywań ekonomicznych. Zwolennicy tego stanowiska interpretowali wynalazek jako dzieło indywidualne, tłumaczące się raczej w psychologicznych niż w socjologicznych kategoriach.

Tej „heroistycznej” teorii dość powszechnie przeciwstawia się dziś w nauce teoria „systematyczna”^{2 3}, traktująca wynalazek jako zjawisko społeczne, interesująca się bardziej warunkami społecznymi, stwarzającymi swego rodzaju „zamówienie społeczne” na wynalazek, warunkami społecznymi umożliwiającymi społeczną akceptację wynalazku, społecznymi oporami czy społecznymi konsekwencjami niż osobowością wynalazcy ^M. Teoria systematyczna broni swego stanowiska wskazując na

1)    liczne wynalazki nie zaakceptowane przez społeczeństwa, w których powstały i które niejednokrotnie musiały być „odkrywane” na nowo,

2)    znane zjawisko wynalazków jednoczesnych, w ten sam lub, co ciekawsze, w odmienny sposób rozwiązujących tę samą trudność techniczną,

3)    kumulatywny charakter wynalazku, który najczęściej jest kulminacją długiego procesu udoskonaleń cząstkowych i wynalazków fragmentarycznych ⁴. Żadnego wynalazku XVIII w. pisze Marks — nie można przypisać jednemu człowiekowi^20a. Przemiany technologiczne nie są siłą zewnętrzną w stosunku do społeczeństwa, lecz są procesem społecznym, który dokonuje się w zależności od panujących w danym społeczeństwie cech kultury, skali wartości itp.⁵.

Tylko tak widziane wynalazki należą do historii gospodarczej, nauki społecznej.

Przy wielkiej liczbie wynalazków nie mamy trudności w wyjaśnieniu, jakie potrzeby społeczne miały one rozwiązywać⁶. Postęp techniki nawigacyjnej w XVI w. tłumaczymy potrzebami komunikacji z nowo odkrytymi lądami; budownictwo kanałowe XVIII w. zwiększonym zapotrzebowaniem na transport artykułów masowych na dużych odległościach; rozwój kopalń węgla i techniki jego zastosowania — postępami deforestracji, itd. Rzecz .jasna, że zahaczamy tu o niepokojący Maxa Webera problem „racjonalizacji ex post”. Ale badanie historyczne ma

I

1

^,T Kula W. Rozważania o historii. Warszawa 1958. Wiele razy wskazują na tę trudność publikacje Rady Ekonomicznej przy Radzie Ministrów pt. Sytuacja gospodarcza kraju w r 1958 i analogiczny tom dla r. 1959 Warszawa 1958 i 1960.

2

' Meier G. M. and Baldwin R. E. Economic Development. Theory History. Policy New York 1957, s. 160 i nast. Ciekawe, że autorzy ci, zdecydowanie przeciwni teorii heroistycznej, gdy mowa o wynalazcach — sami zasłaniając się autorytetem Schumpetera i Sombarta wpadają w nią, gdy zaczynają mówić o przedsiębiorcy (ibid., s. 167).

’* Epstein R. C. Industnal Invenlions: Heroic or Systematic? Quarterly Journal of Economlcs, XL 1926, s. 232—272; Gilfillian S. C. The Sociology of lnoention, Chicago 1935; tćnże The Prediction of Technical Change Review of Economics and Statlstics, XXIV, 1952, s. 378—380; Ogburn W. F. and Thomas D. Are Jnoentions lneoilable? Quarterly Journal of Economics XXXVII, s. 83—89.

3

*• Mantoux P. Rewolucja przemysłowa w Anglii w XVIII w. Warszawa.

4

* Marks K. Kapitał, t. I, s. 399—400.

5

** Usher A. P. A History of Mechanical Inoentions, Harvard 1954.

6

** Gilboy E. W. Demand as a Factor the Industrial Reoolution Facts and Factors in Economic History, Harvard 1932, s. 620—629; Habakkuk H. J. The Historical Źxperience on the Basic Conditions of Economic Progress w: Economic Progress, wyd. L. H. Dupriez, Louvain, 1955, s. 150—151; Rostow W. W. Some Notes on Mr Hicks and History American Economic Review, XLI, 1951, s. 318.