Rosjanin6

274 V. Polskie stereotypy narodowe

Tab. 15. Ugrupowanie tematyczno-aspektowe wyrazów dopisywanych do przymiotników rosyjski /rosyjska /rosyjskie. N= 144, cech — 102, wyrazów (tj. użyć haseł, W) — 222 (poszczególni respondenci podawali niekiedy więcej niż jeden wyraz)

Aspekt	liczba		wyrazy w kolejności liczby użyć
	haseł	użyć
B	25	52	wódka 11, bimber, pierogi po 4, bieda, złoto, samowar po 3, bank, traktor, zegarek, telewizor, trojka po 2; jednorazowo: kawior, kuchnia, pierścionek, praca, samogon, zakąska (tj. ogórek), bałagan, bubel, dziadostwo, flejtuch, głód, hołota, nędza, wszy
K	15	49	język 16, taniec 7, literatura 6, Kreml 5, słownik 3, balet i sztuka po 2; jednorazowo: strój ludowy, cerkiew, ikona, pieśń, pop, styl, tradycja, ciemnota
P	7	28	republika 8, pieriestrojka i kołchoz po 6, ustrój 5; jednorazowo: system, sołchoz. (sic!), Gorbaczow
I	14	25	rewolucja 5, imperium 4, komunizm 3, socjalizm i komunista po 2; jednorazowo: imperializm, car, ideologia, gwiazda, sierp i młot, kult Lenina, człowiek, towarzysz, kołchoźnik
P	12	15	duma 3, upór 2; jednorazowo: mentalność, przyjaźń, szczerość, gościnność-, prymityw, cep, cham, głupota, głupek, bydlak
S	9	16	chłop 7, społeczeństwo 2; jednorazowo: robotnik, turysta, handlarz, inteligent, Żyd-emigrant, kobieta
M	8	14	czołg 6, żołnierz 2; jednorazowo: pluton, pepesza, sołdat, oddział, wojsko, szpieg
F	5	5	czapka, kufajka, walonki, strój, grzbiet
	7	18	ruletka 5, miesiąc i zima po 4, noce 2, jednorazowo: rubel transferowy, baba, cap

nuje widzenie Rosjanina w aspekcie bytowym i kulturowym, silnie obecny jest też aspekt polityczno-ideologiczny. Aspekt militarny ma wedle danych ankietowych LAS-90 pozycję słabszą niżby wynikało z dokumetacji słownikowej, z natury rzeczy cofniętej w przeszłość; uderza na przykład, że respondenci LAS-90 nie wymienili ani razu zestawienia zabór rosyjski. Równocześnie widać, że działa nie tylko mechanizm kojarzenia przedmiotów z cechami, lecz także mechanizm skojarzeń czysto językowych, oparty na przypominaniu sobie i reprodukowaniu najbardziej utartych, obiegowych połączeń tekstowych, klisz językowych, formuł, jak ruski miesiąc czy ruskie pierogi.

3.3. Rosjanin w świetle badań za pomocą dyferencjalu semantycznego (ankieta DYF-93)

W ankiecie sygnowanej symbolem DYF-93 przeprowadzonej w roku 1993 metodą opartą na dyferencjale semantycznym Osgooda (Osgood, Suci, Tannenbaum 1957, Bartmiński 1988b) badano charakterystyki przypisywane przez młodych Polaków 8 sąsiadom Polski.¹ Wyniki dotyczące Rosjanina, przedstawione w pełniej-275

Stereotyp Rosjanina i jego profilowanie we współczesnej polszczyźnie

szej wersji w innym miejscu (Bartmiński 1995, 1997; w tym tomie zob. s. 77 i nast.), w skrócie przedstawia zestawienie 1.

Zestawienie 1. Cechy przypisane Rosjaninowi przez studentów polskich w ankiecie DYF-93 ułożone wedle rang (wyniki w przeliczeniu procentowym; na temat sposobu obliczania zob. Bartmiński 1988b). A^r=100

1.	pijak 65%	14.	dumny 23,3
2.	biedny 65	15.	niekulturalny 21,0
3.	niechlujny 58	16.	agresywny 19,6
4.	patriota 49	17.	przedsiębiorczy 18,3
5.	towarzyski 48	18.	inteligentny 17,6
6.	wesoły 42,3	19.	nieuczciwy 16,6
7.	zawzięty 39,3	20.	mądry 15,6
8.	otwarty 37,6	21.	wykształcony 12,0
9.	nacjonalista 34	22.	uległy 9,0
10.	odważny 32,3	23.	szczery 5,0
11.	brutalny 31,3	24.	religijny 2,6
12.	oszczędny 30,6	25.	pracowity 2,6
13.	uczuciowy 29,3	26.	nietolerancyjny 1,3

Komentarz. Tylko nieliczne cechy przedstawione respondentom do wyboru w parach antonimicznych osiągnęły wysoki poziom wskazań pozwalający stwierdzić, że są utrwalone w społecznej świadomości. Jeśli umownie przyjmiemy, że utrwalone (stereotypizowane) są cechy punktowane powyżej 40% (taki próg przyjął Kapiszewski 1978), cechy punktowane w granicach od 10% do 40% tworzą strefę „średnią”, cechy punktowane zaś poniżej 10% mają pozycję słabą i w charakterystyce badanego obiektu się nie liczą, to polski (studencki) obraz Rosjanina okaże się dość ubogi i równocześnie wewnętrznie zróżnicowany.

Na pewno znajdą się w nim takie cechy, jak: pijak, biedny i niechlujny oraz trzy następne — patriota, towarzyski i wesoły — które przekroczyły próg 40%, nie znajdą się zaś takie cechy, jak: religijność, pracowitość, tolerancyjność, szczerość. Wszystkie wymienione cechy — niezależnie od siły utrwalenia — wykazują pewne godne uwagi wzajemne powiązania i zależności. I tak, najbardziej eksponowana cecha pijaństwa oraz zespół czterech innych cech — uczuciowy, wesoły, towarzyski i otwarty — osiągający dość wysokie wskazania, na granicy i ponad 20% możliwości, odnoszą się do sfery bytowej i psychicznej i składają się na syndrom „swojskiej słowiań-skości”. W tym kontekście Rosjanin daje się określić mianem ogólniejszym — „dusza człowiek”.² Syndrom ten pojawia się także w polskich charakterystykach innych badanych Słowian — zwłaszcza Polaków, Czechów i Słowaków (ale nie Ukraińców) (por. Bartmiński 1995). Jest on poddawany pozytywnej ewaluacji, która obejmuje nawet przysłowiowe rosyjskie pijaństwo.³ Nie można jednak tego powiedzieć

1

Zastosowano przygotowany wcześniej w toku badań pilotażowych zestaw 26 cech semantycznie łączliwych z nazwami narodowości, odnoszących się do aspektu społecznego (stosunek do innych ludzi), psychicznego, ideologicznego i bytowego, ujmowanych na skalach bipolarnych typu: bogaty — biedny, łagodny — agresywny, otwarty — zamknięty itp.

2

   Z tą jednak znaczącą różnicą, że nie jest w nim obecna cecha ‘szczery’.

3

   Znany skądinąd węższy syndrom „rosyjskiej duszy” w tym typie badań eksperymentalnych się nie ujawnił.