ScannedImage 27

religijnych ale, w nawiązaniu do pierwszej części rozdziału, możliwości religii jako motoru zmiany społecznej. Chodzi, rzecz jasna, o zmianę w skali makrospołecznej. Problematyka ta stała się przedmiotem rozważań socjologii ogólnej w następstwie propozycji weberowskiej polegającej na stworzeniu uniwersalnych kategorii interpretacji zjawisk historycznych. O ile znajomość dzieła Etyka protestancka i duch kapitalizmu wykroczyła daleko poza krąg specjalistów, to reszta dorobku Webera, zgromadzonego w trzech tomach jako Gesammelte Aufstze zur Religionssoziologie jest, nawet w dyskusjach prowadzonych przez fachowców, uwzględniana w niedostatecznym stopniu¹.

Podstawowy problem stawiany przez Webera ma charakter uniwersalno-historyczny: Jakie są istotne przyczyny wyjątkowego charakteru procesów rozwojowych cywilizacji Zachodu? Najbardziej rzucającą się w oczy cechą tego rozwoju była dla Maxa Webera zinstytucjonalizowana racjonalność, uobecniona w systemie prawnym, biurokratycznym państwie i kapitalistycznym sposobie gospodarowania. Chociaż sam Weber był w formułowaniu odpowiedzi powściągliwy, można mimo wszystko skonstatować, że istotnego wpływu na formowanie się instytucjonalnej racjonalności skłonny był upatrywać w tak zwanym procesie „odczarowania świata”, wywodzącym się z izraelskiego pro-fetyzmu, i w związanej z nim etycznej waloryzacji tak historii, jak i jednostkowych działań².

Po okresie częściowego spadku zainteresowania ową uniwersalno-histo-ryczną problematyką czołowi przedstawiciele funkcjonalizmu w socjologii począwszy od lat sześćdziesiątych ponownie zwrócili się w jej kierunku. Należy w tym miejscu wspomnieć S. N. Eisenstadta, którego dzieło skupia się wprawdzie przede wszystkim na politycznym aspekcie wysoko rozwiniętych kultur antyku, niemniej posiada znaczenie i dla socjologii religii³. Wspomnianą problematykę podjął jednak przede wszystkim najpoważniejszy przedstawiciel strukturalnego funkcjonalizmu — Talcott Parsons. W swojej niezbyt obszernej książce Societies. Evolutionary and Comparative Perspectives wprowadził w swój schemat ewolucyjny kategorię „społeczeństw-rozsadników” (seed-bed societies)⁴. Pojęciem tym określa on społeczeństwa, których system kulturowy wywiera nieproporcjonalnie duży w stosunku do wielkości systemu społecznego wpływ na szeroki krąg innych społeczeństw. Mianem „społe-czeństw-rozsadników” określił Parsons Izrael i Grecję.

Dla socjologii religii istotny jest przede wszystkim przykład Izraela. W zgodności z wieloma konstatacjami nauk, prowadzących badania nad historią religii i Starym Testamentem, za najbardziej znaczące elementy ewolucyjnego potencjału religii izraelskiej uznaje Parsons coraz silniej akcentowaną (najpierw przez krytykę profetyczną, a następnie w wyniku doświadczenia niewoli w IV stuleciu p.n.e.) transcendencję Jahwe, pojmowanego pierwotnie jako Bóg przymierza. Ów transcendentalny teizm (lepiej będzie tu mówió

0    transcendentnym teizmie) prowadził w efekcie do demitologizacji religii

1    do „odczarowania świata”. Jako drugi istotny element należy wspomnieć oddzielenie prawa od kultu. Chociaż fakt ten zaistniał historycznie wskutek trwającego dłużej jak okres dwóch generacji odosobnienia części elity religijnej, oddalonej od centralnego ośrodka kultu w Jerozolimie, to przecież utrzymał się także po powrocie z niewoli. Koncepcja Boga, którego czci się przestrzeganiem nadanych przezeń przykazań i praw ułatwiała uniwersalizację wyobrażeń o nim jako o istocie transcendentnej wobec świata, do czego przyczyniał się również fakt, że Izrael jako państwo, ale także jako organizm społeczny, nie posiadał istotnego znaczenia wśród podmiotów ówczesnej polityki. Mimo że izraelska, a później żydowska, religia sama nie stanowiła czynnika ewolucji, to jednak wpłynęła na nią pośrednio, przekazując niejako najistotniejsze ze wskazanych tutaj cech charakterystycznych wywodzącemu się bezpośrednio z niej chrześcijaństwu.

Chrześcijaństwo jest według Parsonsa jednym z najważniejszych przed-współczesnych fundamentów nowoczesnych społeczeństw. Myśl tę rozwija on w swej książce The System of Modern Societies, pozostającej zresztą w ścisłym związku ze wspomnianym powyżej dziełem⁵. Najbardziej znaczący moment w ewolucji chrześcijaństwa dostrzega Parsons w „zróżnicowaniu ról i struktur całościowych”⁶. Oznacza to, że chrześcijanin już w okresie wczesnego Ko-

59

1

Pierwsze wydanie: Archiv fur Sozialwissenschaften und Sozialpolitik, od 1915.

2

^lsZob. M. Weber, Gesammelte Aufsdtze zur Religionssoziologie, op. cit., t. 3.

3

S. N. Eisenstadt, The Political System of Empires, 1962.

4

   T. Parsons, Societies, Evolutionary and Comparative Pers/)ectives, 1966, ss. 95-108.

5

   T. Parsons, Das System modemer Gesellschaften, 1972, szczególnie rozdz. 3.

6

   Ibidem, s. 45.