ScannedImage 28

ścioła mógł być zarówno członkiem wspólnoty wierzących w Chrystusa, jak i obywatelem swojego miasta (idem civis et christianus). Zróżnicowanie struktur ról jest cechą współczesnych społeczeństw. Wykształcenie się zespołu ról religijnych nastąpiło w chrześcijaństwie bardzo wcześnie i stworzyło możliwości powstawania nowych form społecznych i kulturowych. Im system religijny jest bardziej zróżnicowany w odniesieniu do swojego otoczenia, tym większa jest potrzeba jego legitymizacji, czyli konieczność teologii. Potrzeba ta została dodatkowo wzmocniona przez fakt wewnętrznej dyferencjacji koncepcji Boga, która przybrała formę dogmatu o Trójcy.

Religia żydowska oferowała zbyt mało środków, które mogły być użyte dla zaspokojenia tego rodzaju teoretycznych wymagań, wskutek czego nieodzowna okazała się recepcja filozofii greckiej, początkowo platońskiej. W ten sposób chrześcijaństwo przejęło kulturowy dorobek innego „społeczeństwa--rozsadnika”, to znaczy Grecji. Chrześcijaństwo było ponadto szczególnie przysposobione do tego, by odegrać rolę przekaźnika potencjału ewolucji kulturowej, albowiem od początku uformowało się jako niezależne od otaczającego je społeczeństwa²³. Parsons wierzy, że jest w stanie pokazać, iż niemal do wczesnych czasów nowożytnych zorganizowane chrześcijaństwo nie tylko jako Kościół, ale i w swych wyspecjalizowanych formach, na przykład jako monastycyzm, pełniło funkcję nośnika postępującej dyferencjacji.

Przedstawiony tu w skrócie dorobek Parsonsa to koncepcja, w której przyjmuje się za podstawę rekonstrukcję długookresowych trendów historycznych. Poprawności takiej rekonstrukcji nie da się „dowieść” w dosłownym znaczeniu, jest ona co najwyżej prawdopodobna. Umożliwia jednak zrozumienie owych trendów a poza tym, co wydaje się być jeszcze istotniejsze, dostarcza badaniom szczegółowym, prowadzonym w obszarze historycznie zorientowanej socjologii religii, obiecujących sposobów ujmowania problemu.

²³ Por. G. Kehrer, Organisierte Religion, 1982, rozdz. 8.

ROZDZIAŁ PIĄTY

Religia a społeczeństwo

1. Rozważania wstępne

Ujmowanie poszczególnych części kompleksu społecznego w ich wzajemnych stosunkach jest właściwością socjologicznej analizy. Tendencja ta wy-. stępuje w socjologii religii silniej aniżeli w innych subdyscyplinach socjologicznych. Socjologowie rodziny czy też socjologowie polityki nie lekceważą wprawdzie faktu, że zarówno rodzina, jak i system polityczny stanowią część szerszego systemu społecznego i tym samym znajdują się w relacjach współzależności z innymi jego częściami, niemniej odniesienia te nie są z reguły przedmiotem podręcznikowych rozpraw. W przeciwieństwie do tego posiadające własną specyfikę stosunki między religią a gospodarką, religią a polityką oraz religią a rodziną, by wymienić tylko najważniejsze, lokują się w przypadku socjologii religii w samym centrum prezentacji¹.

Ujmując rzecz dokładniej, „religią a społeczeństwo” to jedynie hasłowe 'Określenie złożonej problematyki. Już sam termin „społeczeństwo”, tak niezbędny w socjologii, daje się zoperacjonalizować jedynie z dużym wysiłkiem².

t ¹ Pobieżny przegląd współczesnych opracowań ogólnych z zakresu socjologii religii może to potwierdzić. Już Joachim Wach, omawiając w Słowniku socjologii (red. A. Vierkandt, 1931 i 1959) hasło „socjologia religii” aż 20 z 32 kolumn poświęca tematowi związków pomiędzy religią a społeczeństwem. Podobnie rzecz się przedstawia w Soiologii religii (Warszawa 1961) tegoż autora. W The Scientific Siudy of Religion J. M. Yingera (1970) 8 z 22 rozdziałów traktuje o relacjach istniejących pomiędzy religią a różnymi podsystemami społecznymi. W swej Sociology of Religion (1962) G. M. Vemon rezerwuje całą trzecią część (6 rozdziałów z 19) na rozważanie powyższej kwestii. Przykłady te można mnożyć. Jednym z wyjątków jest tu M. Hill, A Sociology of Religion, 1973.

² Rene Kónig poddał w 1958 roku w wątpliwość użyteczność terminu „społeczeństwo”., R. Kónig, Gesellschaft, w: Soziologie (red. R. Kónig), Fischer Lexikon, s. 101.

61