ScannedImage 38

bitniejszym z uczniów aś-Sa'biego był wielki Abu Hanifa. Miarą znaczenia aś-Sa'biego było — jak sam o sobie mówi — wysłanie go przez kalifa 'Abd al-Malika z ważną misją do bizantyjskiego cesarza w Konstantynopolu.

To za panowania Abbasydów, jak zobaczymy później, bliźniacze miasta Iraku osiągnęły swój najwyższy poziom intelektualnych poszukiwań i osiągnięć. W swym późniejszym rozwoju irackie szkoły tradycji i prawoznawstwa nie zostały opanowane przez stare, konserwatywne tradycje, jak to się stało ze szkołami al-Higazu.

SPISYWANIE HISTORII

Arabskie dziejopisarstwo także powstało w tym czasie w pierwotnej formie, tj. tradycji (badil). Była to więc jedna z najwcześniejszych dyscyplin uprawianych przez arabskich muzułmanów. Życzeniem pierwszych kalifów było zbadanie działalności królów i władców panujących przed nimi, zainteresowanie wyznawców zbieraniem starych opowiadań o Proroku i jego Towarzyszach. Opowiadania te stały się bazą dla późniejszych biografii (sira) i prac o podbojach (matjazi), były niezbędne do ustalenia genealogii każdego muzułmańskiego Araba, celem obliczenia sumy poborów, jaką otrzymywał z publicznego skarbca. Opowiadania te wyjaśniały ustępy poezji arabskiej oraz identyfikowały osoby i miejsca cytowane w dziełach religijnych. Troska podbitych narodów o spisywanie minionych osiągnięć ich rasy była przeciwwagą arabskiego szowinizmu. Wszystko to dostarczyło bodźców do badań historycznych. Wśród dawnych znakomitych bardów był półlegendarny południowy Arab 'Abid ('Ubajd) ibn Sarja, który na zaproszenie Mu'awiji udał się do Damaszku, aby opowiedzieć kalifowi o „dawnych królach Arabów i ich rodach^{11 n}. 'Abid napisał dla swego królewskiego patrona specjalne dzieła z tej dziedziny. Jedno z nich, Kitab al-muluk wa-ahbar al-madin (Księga królów i historia starożytności), było szeroko rozpowszechnione za czasów historyka al-Mas'udiego¹ (zm. 956). Drugim specjalistą „nauki o pochodzeniu¹¹ ('ilm, al-awa’il) był Wahb ibn Mu-nabbih (zm. w San'a, około 728), jemeński Żyd perskiego pochodzenia, prawdopodobnie wyznający islam; jedno z jego dzieł zostało niedawno wydane². Wahb, którego wiarygodność jest bardzo wątpliwa, stał się jednym z głównych źródeł informacji lub raczej błędnej informacji o pramuzułmańskiej Arabii Południowej i obcych krajach ³. Jeszcze innym był Ka'b al-Ahbar (kab rabinów, zm. 652 lub 654 w Hims), także jemeński Żyd, który przyjął islam za panowania jednego z pierwszych dwóch kalifów i działał jako nauczyciel i doradca dworu Mu'awiji, kiedy ten był jeszcze gubernatorem Syrii⁴. W ten sposób Ka'b stał się najwcześniejszym autorytetem dla żydowsko-muzułmań-skiej tradycji. Przez Ka'ba, Ibn Munabbiha i innych żydowskich neofitów pewna część opowiadań talmudycznych znalazła drogę do muzułmańskiej tradycji i została włączona do arabskiej nauki historycznej.

Z okresu omajjadzkiego wywodzą się także zaczątki wielu z tych religijno-filozoficznych ruchów, które miały później wstrząsnąć islamem do samych jego fundamentów. W pierwszej połowie VIII w. działał w Basrze niejaki Wasil ibn 'Ata’ (zm. 748), założyciel słynnej szkoły racjonalizmu, zwanej mu'tazila. Mutazylici (secesjoniści, schizmatycy) byli tak nazywani ze względu na ich zasadniczą doktrynę, według której ten, kto popełnia grzech śmiertelny (kabira), opuszcza szeregi wierzących, ale nie staje się niewierzącym; zajmuje on pozycję pomiędzy jednymi i drugimi⁵. Wasil był uczniem al-Hasana al-Basri, który skłaniał się przez pewien czas do doktryny wolnej woli, która to doktryna stała się drugim kardynalnym punktem mutazylickiej wiary. Doktryna ta była w tym czasie uznawana przez grupę zwaną kadarytami (od qadar = siła), będących w opozycji do dżabrytów (od gabr = przymus)⁶. Kadaryci przeciwstawiali się głoszonej przez islam zasadzie nieubłagałności losu i oczywistości wszechmocy Boga, tak silnie podkreślonej w Koranie⁷, zdradzającej wpływ chrześcijańsko-grecki. Kadaryci byli najwcześniejszą szkołą filozofii w islamie, a jak szeroko rozpowszechnione były ich idee, można wywnioskować z faktu, że dwóch z omajjadzkich kalifów, MiTawija II i Jazid III, byli kadarytami⁸.

Do zasadniczej doktryny wolnej woli mutazylici dodali jeszcze jedną: zaprzeczali oni współistnieniu z Bogiem boskich przymiotów, takich jak moc, mądrość i życie, wychodząc z założenia, że taka koncepcja zniszczyłaby jedność Boga. Stąd ulubionym określeniem mutazylitów, które stosowali sami do siebie, było: „stronnicy sprawiedliwości i jedności". Ten racjonalistyczny ruch osiągnął duże znaczenie za panowania Abbasydów, szczególnie za al-Ma’muna (813-833). Pod względem intelektualnym Bagdad wszedł na scenę wówczas, gdy Basra i Kufa z niej schodziły.

ŚW. JAN Z DAMASZKU

Jednym z głównych pośredników chrześcijańskiej nauki i greckiej myśli w tym czasie był św. Jan z Damaszku (Joannes Damascenus), przezwany Chrysostomosem (zlotoustym), podobnie jak jego dawniejszy imiennik z Antiochii przezwany był Chryzostomem. Chociaż pisał po grecku, Jan nie był

207

1

“ An-Nadlm, al-Fihrist, wyd. G. Fliigel, Leipzig 1872, s. 89, wiersz 26; por. Ibn Hallikan, t. II, 8. 365.

“ T. IV, s. 89.

2

^ls At-Tigan /i muluh łfimjar, Hajdarabad 1347 z dodatkiem (a. 311-489) zatytułowanym Afrbar 'Abid, napisanym przez 'Abida.

3

Ibn Ęlallikan. t. III. s. 106-107; at-Tabari, t. III, s. 2493-2494; an-Nawawi, 8. 619.

4

Tamże, s. 523; Ibn Sa'd, t. VII, cz. 2, s. 156, Ibn Qutajba, Ma'arif, s. 219.

5

¹¹ Al-Maa'udi, t. VI, 3. 22, VII, s. 234. Por. as-Sahrastani, s. 33; al-Bagdadi, Usul ad-Din, t. I, Istanbul 1928, a. 335; Tenże, Mu/jlasar al-/nrq bajn ai-iiraq,-’.vyd. Hitti, Cairo 1924, s. 98; an-Nawbahti, Firaq as-Śi'a, wyd. H. Ritter, Istanbul 1931, s. 5.

6

Por. al-Igi, Kitab al-Mawdgif, wyd. Th. Soerensen, Leipzig 1848, a. 334, 362.

7

“ Sury 3, 25-26; 15, 21; 42, 26; 43, 10; 54, 49 itd.; por. Ibn Hazm. t. III, a. 31.

8

** Ibn al-Tbri, s. 190; al-Jaq'ubi, t. II, s. 402.