ScannedImage 43

kami, aby pokryć cale odsłonięte podwórze. Dach składał się z palmowych pni, używanych jako kolumny podtrzymujące nakrycia z liści palmowych i błota⁷*. Pień palmowy umocowany w ziemi służył najpierw za kazalnicę (minbar) ⁸⁰ Prorokowi, na której stał w czasie przemawiania do zgromadzonych wiernych ⁸¹. Później pień ten zastąpiono małą platformą z drzewa tamaryszko-wego, z trzema stopniami, naśladując kazalnice spotykane w chrześcijańskich kościołach w Syrii. Czy Prorok uznał za konieczne wzniesienie niszy (mihrab) wyznaczającej kierunek modlitwy (qibla) w swym meczecie, jest rzeczą trudną do stwierdzenia. W czasie recytowania swych modlitw wierni ustawiali się sami w szeregi, jeden za drugim, twarzami zwróconymi do muru, początkowo w stronę Jerozolimy, a później w stronę Mekki⁸². Z wierzchołka płaskiego dachu abi-syński Bilal swym donośnym głosem nawoływał wiernych do modlitwy⁸³. Występują więc tutaj w najprostszych formach niemal wszystkie elementy kongregacyjnego meczetu: dziedziniec częściowo osłonięty dachem i kazalnica.

Następstwem pochodu arabskich ludów przez zachodnią Azję i północną Afrykę, który przyniósł im w posiadanie niezliczone zachowane i zrujnowane budowle, reprezentujące wysoki artystyczny rozwój, była kontrola nad ówczesną wiedzą techniczną i umiejętnościami odziedziczonymi z minionych wieków przez członków podbitych ras. Technika ta, przystosowana do potrzeb religijnych społeczeństwa muzułmańskiego, jak wykazuje meczet w Medynie, i zmodyfikowana lokalnymi warunkami różnych regionów, wytworzyła z biegiem czasu to, co jest określane jako sztuka saraceńska, arabska, muzułmańska i mahometańska⁸⁴. Materiał budowlany, cegłę czy glinę, w każdym poszczególnym przypadku ustalano w zależności od surowca, jakim dysponowała dana miejscowość.

W Syrii architektura muzułmańska pozostawała pod wpływem uprzednio istniejącego chrześcijańskiego stylu syryjsko-bizantyjskiego. W Mezopotamii i Persji oddziaływały nestoriańskie i sasanidzkie formy oparte na wcześniejszej miejscowej tradycji. W Egipcie wiele dekoracyjnych motywów dostarczyli miejscowi Koptowie. W ten sposób stopniowo rozwinęły się odmienne szkoły sztuki arabskiej: 1) syryjsko-egipska, kontynuująca grecko-rzymskie i rodzime wzory; 2) iracko-perska, oparta na stylu sasanidzkim i starożytnych stylach chaldejsko-asyryjskich; 3) hiszpańska i północnoafrykańska, wykazująca ro- ^{1 2} dzimy chrześcijański i wizygocki wpływ, zwana często mauretańską lub maghre-bińską i 4) indyjska, nosząca wyraźne cechy stylu hinduskiego. W Chinach meczet jest prawie kopią świątyni buddyjskiej.

WCZESNE MECZETY W PROWINCJACH

Pierwszy meczet wzniesiony w podbitym kraju został zbudowany w Basrze przez 'Utbę ibn Gazwana (637 lub 638), który założył samo miasto jako obóz zimowy dla armii. To miejsce modlitwy było najpierw otwartą przestrzenią, ogrodzoną wkoło trzciną. Budynek został później odbudowany przez Abu Musę al-A5'arego, gubernatora 'Umara, przy użyciu gliny i cegieł wysuszonych na słońcu (libn), a dach pokryto trawą⁸⁵. W r. 638 lub 639 generał Sa'd ibn abi Waqqas, który dokonał najazdu, założył drugi obóz wojskowy, Kufę, z prostym meczetem w samym jej centrum. Tuż obok meczetu stała rezydencja gubernatora (dar al-imara). Podobnie jak w Basrze, meczet ten był początkowo otwartym skwerem otoczonym ścianami z trzciny, a później z gliny i cegieł wysuszonych na słońcu⁸⁶. Zijad, wicekról Mu'awiji, odbudował ten meczet wraz z kolumną naśladując budowle sasanidzkie. Pod innymi względami meczet ów odpowiada typowi budowli przypadkowo stworzonemu przez Mulammada w Medynie. Nie pozostało żadnego śladu z tej budowli ani z meczetu w Basrze. Niewiele wiemy o meczecie 'Alego w Kufie, wzniesionym około 656 r., który zwiedzał w r. 11.84 słynny podróżnik andaluzyjski Ibn Gubajr⁸⁷.

Trzecim ważnym obozem islamu był obóz 'Amra ibn al-'Asa w al-Fustat (Stary Kair). Tutaj w r. 642 'Amr wystawił pierwszy muzułmański przybytek modlitwy w Afryce. W swej pierwotnej formie meczet 'Amra, z którego także nie pozostało żadnego śladu ^s8, był, jak inne, zwykłym czworokątnym dziedzińcem bez żadnej niszy (mihrdb), która wskazywałaby kierunek modlitwy, i bez minaretu (mi’dana). 'Amr wyposażył go później w kazalnicę zbudowaną i przysłaną w prezencie przez króla chrześcijańskiego z Nubii^{3 4}. Następnym ważnym meczetem był meczet 'TTqby ibn Nafi'ego w Kajrawanie (670-675), który podobnie jak al-Fustat był obozem wojskowym. 'Uqba zaczął od meczetu i budynku rządowego, a następnie zbudował wokół nich domy mieszkalne ⁹⁰. Meczet ten był odbudowywany kilka razy przez jego następców, a ostatecznie przez aghlabidę Zijadata Allaha (817-838). Od jego czasów jest to jeden z największych sanktuariów islamu.

W tych wypadkach, kiedy muzułmanie osiedlali się w miastach już zbudowanych, wykorzystywali stare budowle. W al-Mada’in, Sa'd ibn abi Waqqas

219

1

’» Al-Baladuri, s. 6; al-Buhari, t. I, s. 10f> n.

“ \y Orientalische Studien. T. Nóldelce, wyd. C. Bezold, Giessen 1906, t. I, s. 331 i n., C. H. Becker wykazał, że minbar byt początkowo podniesionym siedzeniem lub tronem używanym przez władcę i nie miał nie wspólnego z kultem.

Ibn Sad, t. I, cz. 2, s. 9; F. Wustenfeld, Geschichle der Sladt Medina, Góttingen 1860, s. 63; Por. al-Buhari, t. I, s. 107.

•* Ibn Sad. t. I, oz. 2, s. 3-5.

2

Rok lub dwa po swoim przybyciu do Medyny Prorok zdecydował się na adhan jako zasadnicze wezwanie do modlitwy po rozważeniu możliwości użycia nagus (drewnianego gongu), jak w kościołach katolickich. Ibn Sad, t. I. cz. 2, s. 7.

⁸⁴ Nowożytni muzułmanie niechętnie używają tego terminu ze względu na paralelizm do terminu „chrześcijański", stosowany w odniesieniu do czcicieli Chrystusa, podczas gdy oni sami utrzymują, iż nie są czcicielami Muhammada.

⁸‘ Al-Baladuri, s. 346 n.; 350; Jaqufc, Buldan, t. I, s. 642.

⁸⁸ At-Tabari, t. I, s. 2489; Jaqut, t. IV, 8. 323 n.

" S. 211 n.

⁸⁸ W sprawie licznych dawnych przebudowali, jakim uległ, patrz Jaqut, t. III, s. 899 n.

3

Al-Maqrizi (Bulaq), t. II, s. 248, wiersz 30.

4

⁸⁰ Jauut. t. IV, s. 213.