ScannedImage 43

sobie jednak sprawę, że - podobnie jak ostateczna faza komunizmu - cel ów był wciąż odległy, a droga do jego osiągnięcia wcale nie była prosta. W Polsce próbowano na różne sposoby, choó z niewielkim skutkiem, stosować wszystkie strategie przymusowej sekularyzacji, praktykowane najpierw ze względnym powodzeniem w Związku Sowieckim, a następnie w całej Europie Wschodniej¹.

Nie powiodła się próba neutralizacji i przejęcia kontroli nad Kościołem poprzez oficjalne przyłączenie go do państwa. W odróżnieniu od Cerkwi prawosławnej. Kościół katolicki okazał się stosunkowo odporny na socjalistyczną odmianę cezaropapizmu. Ani promowanie księży patriotów i postępowych katolików, ani wsparcie udzielane schizmatyckiemu Polskiemu Narodowemu Kościołowi Katolickiemu, ani próby bezpośredniego układania się z Watykanem z pominięciem nieugiętej polskiej hierarchii nie były w stanie podzielić Kościoła czy choćby osłabić jego autorytetu².

Zawiodła także strategia użycia przemocy. Rozmiary represji potrzebnych do zastraszenia całego narodu musiałyby być olbrzymie nawet jak na standardy stalinowskie. Wybiórcze represje spadające na poszczególnych biskupów, księży lub zakonnice czyniły z nich tylko męczenników lub bohaterów narodowych, co pokazała powszechna triumfalna reakcja, z jaką spotkała się decyzja o zwolnieniu z internowania kardynała Wyszyńskiego³.

Spodziewanych skutków nie przyniosła także socjalistyczna resocjalizacja. Próba ustanowienia nowej religii obywatelskiej i stworzenia nowego „socjalistycznego człowieka”, która i w innych krajach Europy Wschodniej przyniosła bardzo mizerne efekty, zakończyła się w Polsce całkowitą klęską.

Mimo przejęcia przez państwo kontroli nad wszystkimi oficjalnymi środkami przekazu, edukacji i resocjalizacji Kościół i polska rodzina zdołały spełnić funkcję skutecznych, alternatywnych ośrodków socjalizacji i wspólnie obroniły prawo do powszechnego nauczania religii. Wszystkie próby zmieniania polskiej historii i przedstawiania Kościoła jako wroga narodu i wroga ludu przynosiły skutek odwrotny do zamierzonego⁴. Oficjalna machina propagandowa straciła wszelką wiarygodność, a Kościół stał się największym depozytariuszem historii, kultury i tradycji narodu oraz zbiorowej pamięci Polaków⁵.

Nie powiodła się także próba zepchnięcia religii do sfery prywatnej, ponieważ ani Kościół, ani państwo nie mogły zgodzić się na wytyczenie wyraźnych granic albo przyjęcie zwyczajowych ograniczeń⁶. Ani nauka katolicka, ani polska tradycja nie dawały się łatwo pogodzić z koncepcją religijności przejętą z mieszczańskiego protestantyzmu i ograniczoną do prywatnej i niezapośredniczonej relacji między indywidualnym sumieniem a Bogiem, wzbogaconą co najwyżej przez prawosławną koncepcję uroczystego obrzędu, budującego duchowo, ale ograniczonego do miejsc sakralnych. Sowiecki socjalizm także nie mógł uznać prawa do istnienia autonomicznej sfery, w której można by upowszechniać antysocjalistyczne, to znaczy anty-systemowe, normy i wartości. Taki model niezależnego różnicowania się sfer, przejęty z burżuazyjnej nowoczesności, zakładał uznanie pluralizmu

165

1

   Bohdan Bociurkiw, John Strong (red.), Religion and Atheism in the USSR and Easlem Europę, London 1975; Erie Weingartner (red.), Church within Socialism: Church and State in East European Republics, Romę 1976; Jakov Jukic, La religion et les secularismes dans les societes socialistes, „Social Compass” 28, nr 1 (1981).

2

   Lucjan Blit, The Eastem Pretender, London 1965; Andrzej Micewski, Katolische Gruppierungen in Polen, PaxundZnak, 1945-1976, Munich 1978; Dennis Dunn, Detente and Papal-Communist Relations, 1962-1978, Boulder, Colo. 1979.

3

1-5

Andrzej Micewski, Kardynał Wyszyński. Prymas i mąż stanu, Paris 1982. Jest to bodaj najlepsze źródło wiedzy na temat stosunków państwo-Kościół w komunistycznej Polsce. Zob. też Peter Raina, Stefan Kardynał Wyszyński, Prymas Polski, t. 1-2, Londyn 1979.

4

   Typowy przykład stanowi książka Antoniego Nowickiego, Wykłady o krytyce religii w Polsce, Warszawa 1965.

5

   Karol Borowski, Religion and Politics in Post-World War 11 Poland [w:] J. K. Hadden, A. Shupe (red.), Prophetic Religions and Politics, New York 1986; idem, Secular and Religius Education in Poland, .Journal of Religious Education” 70, nr 1 (1975); Ewa Morawska, Civil Religion versus State Power in Poland [w:] Th. Robbins, R. Robertson (red.), Church-State Relations, New Brunswick 1987; Władysław Piwowarski, Polish Catholicism as an Expression of National ldentity [w:] L. S. Graham, M. K. Ciechocińska, The Polish Dilemma, Boulder, Colo. 1987; Józef Majka, Historical and Cultural Condi-tions of Polish Catholicism, „The Christian in the World” 14 (1981).

6

   Lucjan Blit, The Insoluble Problem: Church and State in Poland, „Religion in Communist Lands” 1, nr 3 (1973); Wiesław Mysłek, Państwo i Kościół, „Nowe Drogi” 5 (1979); Zenon Rudny, Cesarzowi - co cesarskie, Bogu - co Boskie, „Polityka” 242 (1983).