skanuj0019 (128)

*12 Efekt bumerangowy

Uznanie kogoś - na przykład — za osobę wiarygodną rodzi tendencję, by uznawać ją także za osobę atrakcyjną (zob. [S. Mika 1982, s. 308-309]). Przypisanie tej pierwotnej (w tym przypadku pozytywnej) oceny przenoszone je*-.! na inne cechy lub „wymiary” jednostki, które nic zawsze dostępne są bezpośredniej obserwacji. Formowanie się opinii o jednostce lub grupie dokonuje się przez generalizowanie ocen cząstkowych na cały podmiot społeczny. Te pierwotne oceny niejako „promieniują" na pozostałe cechy. Analogicznie jest w przypadku odwrotnym - ogólne wrażenie odnoszące się do osoby przenoszone jest na jej poszczególne cechy. . ¹

Efekt aureoli odnosić można także do aspektu tcmporalnego formułowanych ocen. Przypisanie podmiotowi określonych cech i zaliczenie go na tej podstawie do jakiejś szerszej kategorii odznacza się zazwyczaj znacznym stopniem trwałości. Uzyskanie pozytywnej opinii w początkowej fazie kontaktu interpersonalnego przenoszone jest na późniejsze relacje i w istotny sposób wpływa na ich treść oraz, uzyskiwane, za ich pośrednictwem, rezultaty. Zmiana tych pierwotnych ocen - w wypadku gdy są błędne lub niekorzystne dla podmiotu - nie zawsze jest łatwa, może bowiem prowadzić do dysonansu poznawczego. Efekt aureoli zbieżny jest w takim wypadku ze zjawiskiem stygmatyzacji („etykietowania"). Analogiczny proces może występować w przypadku przenoszenia oceny dotyczącej jakiejś osoby z jednego środowiska do innego. Różni odbiorcy zaczynają podzielać daną opinię, przy czym istotnym czynnikiem skłaniającym do jej przyjęcia może być konformizm.

Zjawisko aureoli szczególnie wyraźnie widoczne jest np. w wypadku atrakcyjności fizycznej. Liczne badania empiryczne dowodzą (zob. [R. Cialdini 1994, s. 159-161]), że osoby obdarzone korzystnym wyglądem zewnętrznym są traktowane w odmienny sposób nie tylko przcz inne jednostki, lecz także przez instytucje (szkoły, sądy, pracodawców itp.). Atrakcyjny wygląd skłania innych do przyjęcia - w sposób bezrefleksyjny -przeświadczenia, że osoba ta obdarzona jest także wieloma korzystnymi cechami, odnoszącymi się do jej wiedzy, zasad moralnych, uczciwości itp. Tego typu reakcje powodują, że osoby te postrzegane są jako bardziej sympatyczne i kompetentne, mają większe szanse na uzyskanie korzystnego zatrudnienia, awans itp. Odwrotny proces - przypisywanie cech negatywnych - zachodzi w stosunku do osób mało atrakcyjnych pod względem wyglądu zewnętrznego. W takim przypadku zjawisko aureoli stwarza jednostce dodatkowe trudności do przezwyciężenia. Występować tu może zjawisko samo-spclniających się przepowiedni.

Efekt aureoli występować może także w badaniach socjologicznych (zob. (K.D. Bailcy 1978]). W wypadku stosowania obserwacji pojawia się niebezpieczeństwo popełnienia przez badacza tego typu deformacji poznawczej. Dlatego proces obserwacji wymaga — o ile to możliwe - weryfikacji lub kontroli przez innego badacza. Uznaje się, że zjawisko aureoli zakorzenione jest w funkcjonujących stereotypach. Zjawisko aureoli występować może także w trakcie pizcpro-wadzania wywiadu społecznego. (A.S.)

Zob. dewiacja, konformizm, samospclniającc się przepowiednie.

Literatura:

Baitey K.D., 1978, Methods ofSocial Research, Free Press, New York. London.

Cialdini R., I99'l, Wy)vieranie wpływu na łudzi. Teoria i praktyka, Gdańskie Wyd. Psychologiczne, Gdańsk.

Mika S., 1982, Psychologia społeczna, PWN, Warszawa.

Efekt bumerangowy, rezultat działań społecznych przeciwny do zamierzonego. Dotyczy to zwłaszcza wszelkich działań modernizacyjnych i reformatorskich podejmowanych w obrębie organizacji lub w skali makrospoleczncj. Robert K. Mertori i Paul F. Lazarsfeld wskazują na częste występowanie efektu bumerangowego w propagandzie - ludzie reagują na pewne komunikaty w sposób przeciwny do intencji ich autorów. Wyróżniają oni cztery typy błędów popełnianych przez nadawcę, prowadzących do powstania efektu bumerangowego: 1) błędna ocena stanu umysłowości odbiorców (np. założenie, że odbiorcy posiadają wiedzę specjalistyczną w zakresie jakiejś problematyki); 2) kierowanie komunikatu do publiczności niejednorodnej; komunikat skuteczny w stosunku do jednej grupy może powodować odmienne skutki w innej grupie; 3) przeciwne oddziaływanie różnych wątków danego komunikatu (tzw. bumerang strukturalny); 4) błąd niewłaściwej cgzcmplifikacji (zob. [R.K. Merton 1982, s. 550-556]). Innym przykładem efektu bumerangowego mogą być rezultaty walki z Kościołem katolickim, prowadzonej przez władze PRL. Nasilenie kampanii propagandowej skierowanej przeciwko Kościołowi przyczyniło się do wzrostu jego autorytetu w społeczeństwie. (A.S.)

Zob. socjotcchnika, wichrowatość socjotechniczna.

Literatura:

Merton R.K., 1982, Teoria socjologiczna l sinik-■ tura społeczna, PWN, Warszawa.

Efekt śnieżnej kuli, 1. Proces lawinowego wzrostu liczby osób zaangażowanych w realizację jakiegoś przedsięwzięcia. Efekt ten powstaje najczęściej wtedy, gdy osoby, które udało się nakłonić do określonego działania, same zachęcają innych do podjęcia podobnych działań. Przybierać to może formę zwykłego wyrażenia pochlebnej opinii na jakiś temat, nakłaniania bliskich sobie osób do podjęcia podobnych działań, wskazywania innych osób, które mogą być zainteresowane daną kwestią, lub nawet całkowitego zaangażowania się w działalność na rzecz jakiejś „sprawy”. Raz rozpoczęty proces toczy się silą własnego rozpędu na coraz większą skalę, nawet wówczas, gdy pierwotny impuls przestaje już działać.

Niejednokrotnie efekt len powstaje spontanicznie, gdy określone dobro wzbudza niespodziewane zainteresowanie szerokich kręgów społecznych. Sytuacja taka może występować w różnych typach działalności ekonomicznej, a także w odniesieniu do rozmaitych ruchów społecznych, ideologicznych lub wyznaniowych. Zjawisko mody oraz różnego typu irracjonalne „kaprysy” rozprzestrzeniają się w społeczeństwie na podobnej zasadzie. Troskę o image firmy można traktować jako działania zmierzające do wywołania efektu śnieżnej kuli. Na podobnej zasadzie opiera się funkcjonowanie reklamy. Efekt śnieżnej kuli może oddziaływać zarówno w kierunku pożądanym przez podmiot społeczny, którego on dotyczy, jak i w kierunku niepożądanym (destrukcyjnym) - np. rozpowszechnianie się negatywnego wizerunku firmy.

Problemem wymagającym wyjaśnienia jest ustalenie czynników mających wpływ na powstawanie tego efektu. Nic ulega wątpliwości, że proces len charakteryzuje się swoistą nieobliczalnością oraz irracjonalizmem. Ów irracjonalizm ujmować można jako nic w pełni uświadomione sobie przez członków zbiorowości mechanizmy kon-pcnsacyjnc w stosunku do niektórych cech rzeczywistości społecznej, lub odwrotnie -jako nagle dostrzeżenie jakiegoś braku w obrębie tej rzeczywistości, domagającego się natychmiastowego dopełnienia.

Efekt śnieżnej kuli często ma charakter krótkotrwały łub dotyczy kwestii stosunkowo błahych ze społecznego punktu widzenia. Ten sam mechanizm występuje jednak również w przypadku ruchów społecznych, kulturowych, religijnych lub ideologicznych, które w sposób trwały mogą zmieniać kształt rzeczywistości społecznej.

2. Jedna z technik doboru próby. Ankieter prosi respondenta o wskazanie - spośród swoich krewnych lub znajomych -osoby (lub osób) charakteryzującej się określonymi cechami społeczno-demograficznymi. U osoby tej przeprowadza się wywiad, prosząc o wskazanie kolejnych respondentów itd. (zob. (R. Mayntz, K. Ilolm, P. HUbner 1985, s. 109]). W ten sposób -biorąc pod uwagę posiadane informacje o cechach badanej zbiorowości - zapewnić