skanuj0057

Inny człowiek - pisał Tischner - jest obecny przy mnie poprzez to, co trzeba, abym dla niego uczynił, i ja jestem przy nim obecny poprzez to, co trzeba, aby on uczynił dla mnie. Więź, która między nami powstaje, jest więzią zobowiązania¹.

Z pozostałych koncepcji innego można by zasygnalizować na zakończenie tego wątku moich rozważań psychoanalityczny projekt Jacques’a Lacana². Również w tym projekcie podmiot jest jedynie podmiotem w swym uprzednim wychyleniu się na zewnątrz, ku Innemu. Jednakże Lacanowski Inny jest brakiem nie do usunięcia, nie jest współmierny z podmiotem, a od owego podmiotu dzieli go przedział niepodlegający redukcji³. W formule „Pragnienie Innego”, Inny, będący brakiem utożsamiany jest z innym, który pragnie⁴. Jak pisał Paweł Dybel relacjonujący myśl Lacana, takiego Innego nie sposób poddać procesowi obiektywizacji ani „zrozumieć”. Brak doświadczany wprost, bez wyobrażeniowych „zapośredniczeń”, poraża i obezwładnia tym właśnie, że jest nie-do-pojęcia.

Taki Inny-Brak to odnawiający się nieustannie w mowie ślad swojej własnej nieobecności, który [...] pozwala w niej wypowiedzieć podmiotowi cokolwiek „pozytywnego” na temat siebie, innych i świata⁵.

Postać Innego w „Nowym Swiecie” obecna w emigracyjnej poezji Barańczaka nie jest jednak dokładną ilustracją żadnej z zasygnalizowanych tu teorii ani metodologii. Jest odzwierciedleniem ich kolejnego wariantu w wersji poetyckiej. W opisie owego wariantu poszczególne elementy tych teorii mogą się jednak okazać nader przydatne.

3. Dramat Innego, bohatera wierszy Barańczaka z okresu emigracyjnego, rozgrywa się w realiach Nowego Świata, którego geograficzna nazwa i odpowiadające jej pojęcie pojawia się już w XV wieku w związku z wyprawami Krzysztofa Kolumba zakończonymi odkryciem Ameryki^{6 7 8}. W tekstach poetyckich autora Atlantydy ów „Nowy Świat” staje się jednak wieloznaczną (czasem dwuznaczną, jeżeli chodzi o jego wartościowanie) metaforą. Na migotliwość znaczeń Nowego Świata w liryce autora Atlantydy zwrócił już uwagę jeden z jego pierwszych monografistów, cytowany już Krzysztof Biedrzycki. Jego zdaniem, z punktu widzenia podmiotu lirycznego takich wierszy z okresu krajowego, jak np. Przeglądając czasopismo »Home Garden« (WZ, s. 185)⁹, 21.12.79: But why? (WZ, s. 239), „tamten świat” to Zachód postrzegany z perspektywy mieszkańca Europy Wschodniej, dla którego tamte regiony były długo, w konsekwencji „zimnej wojny” XX wieku, światem mitycznym i na ogół niedostępnym. Ameryka jako „drugi świat” to klasyczne pars pro toto przeciwstawiane „temu” światu. A zatem w przeciwstawieniu „tego” i „tamtego świata” zawarta jest konfrontacja rzeczywistości polskiej i rzeczywistości amerykańskiej. Według Biedrzyckiego tytuł tomu Widokówka z tego świata jest również niejednoznaczny. Poeta sugeruje w nim wprawdzie odczytanie „tego świata” - ziemi, naszego świata ludzi żyjących w perspektywie metafizycznej, lecz w tomie tym zawarta jest także perspektywa geograficznej konfrontacji Za-chód-Wschód, szczególnie w takich utworach, jak Podnosząc z progu niedzielną gazetą (WZ, s. 342)¹⁰. Problem komplikuje się w owym metafizycznym aspekcie, gdyż, zdaniem monografisty, w wypadku polaryzacji ziemski padół - raj, bieguny się zamieniają. Rajem może być zarówno „ten”, jak i „tamten świat” z pierwotnego przeciwstawienia¹¹. Następnie konfrontacja tych dwóch światów przenosi się

115

1

   Tamże, s. 17-18. Por. tamże, s. 54: „Twarz innego jest twarzą ludzkiej biedy. Levinas wymienia trzy przypadki, które odgrywają rolę symbolu [...] Ludzka bieda wzywa ratunku. Jej wezwanie nie zna wymówek. Jest w nim coś absolutnego, mimo, że nie unicestwia wolności, lecz ją wręcz uświadamia”.

2

   P. Dybel, Hieroglify w psychoanalizie Lacana, w: Inny, inna, inne. O inności w kulturze, red. M. Janion, C. Snochowska-Gonzalez, K. Szczuka, Warszawa 2004, s. 20: „Podmiot jest podmiotem Innego”, „Inny Innego nie istnieje”, „Nieświadomość to dyskurs Innego”, „kobieta jest Innym mężczyzny”, „pragnienie jest pragnieniem Innego”, „znaczące braku w Innym”, „duży Inny (In) i mały inny (in)”, „porządek symboliczny jako Inny” (język) - oto kilka najbardziej znanych Lacanowskich formuł Innego”.

3

   Tamże, s. 21, 23.

4

   Tamże, s. 24.

5

   Tamże, s. 28.

6

Hasło: Nowy Świat, w: W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury,

7

Warszawa 1991, s. 765: „Nazwa na oznaczenie kontynentów Półkuli Zachodniej

8

(Ameryka Północna, Środkowa i Południowa), ukazała się prawdopodobnie po raz pierwszy w tym sensie na dewizie herbowej, nadanej Kolumbowi przez króla hiszpańskiego Ferdynanda V w 1493 r.: „Dla Kastylii i Leonu Kolumb znalazł Nowy Świat”.

9

   Wszystkie cytaty wierszy pochodzą z tomu: S. Barańczak, Wiersze zebrane, Wydawnictwo A5, Kraków 2007.

10

   K. Biedrzycki, Świat poezji Stanisława Barańczaka, s. 161-163.

11

   Tamże, s. 162.