socjologia4 (2)

Formowanie się i krystalizacja układów statusów 131

określonym małym grupom, które więc nie podlegają wszystkim możliwym naciskom grupowym. Zakłada się, że tego typu quasi-struktury statusów, mimo iż nie są elementem danej grupy, mimo iż pojawiają się niekiedy na przecięciu układów grupowych, to jednak mają do pewnego stopnia autonomiczny byt, swoiste, sobie tylko właściwe cechy oraz w specyficzny sposób wpływają na działania jednostek.

4.2.1. Kilka wstępnych uwag metateoretycznyćh. We współczesnej socjologii w dziedzinie wyjaśniania procesów powstawania układów statusów w małych grupach od początku lat siedemdziesiątych zaczęła dominować teoria poziomów oczekiwań. Z wielu względów (niektóre zostaną omówione poniżej) twórcy tej teorii skłonni są ją traktować raczej jako teoretyczny program badawczy niż jako odrębną teorię (Berger, Wagner, Zelditch, 1985b). Podstawowym tego powodem jest istnienie szeregu węższych teorii, które chociaż są związane z teorią poziomów oczekiwań przedmiotem badawczym i ogólnym nastawieniem teoretycznym, to wyjaśniają jedynie pewne, specyficzne aspekty całościowego procesu. Berger, Wagner i Zelditch twierdzą, że pomimo pewnych ogólnych cech ich teoretyczny program badawczy nie może być potraktowany jako „paradygmat” w sensie przyjętym przez Thomasa Kuhna w jego koncepcji rozwoju nauki.

Reasumując, teoria poziomów oczekiwań (expectation States theory) jest złożoną strukturą teoretyczną, której celem jest wyjaśnienie procesu powstawania struktur społecznych i stratyfikacji oraz wyjaśnienie działania tych struktur w specyficznych warunkach braku precyzyjnie określonych granic poszczególnych grup społecznych oraz nieistnienia lub nieoddziaływania na funkcjonowanie takich struktur (na przykład kultury grupowej, układów świadomości społecznej itd.) wielu czynników występujących w typowych sytuacjach. Sami autorzy zwracają uwagę, iż zjawisko poziomu oczekiwań przynależy do szerszej kategorii procesów zwanych procesami organizowania danego poziomu (na przykład poziomu oczekiwań, poziomu normatywnego, poziomu działań itd.). Oczywiście termin „poziom” nie ma w tym kontekście nic wspólnego z podobnym terminem występującym w emergentnym strukturalizmie socjologicznym. W niniejszej analizie poziomem jest pewien stan, pewien rodzaj uporządkowania elementów danego typu, konkretnie - oczekiwań. Berger, Wagner i Zelditch piszą: „Jednostką procesu organizującego poziom jest sytuacja (nie grupa, organizacja czy społeczeństwo), sam proces organizujący poziom zachodzi zaś jedynie wówczas, gdy pojawią się pewne warunki. Jeśli owe warunki się pojawią, powstaje stabilna, głęboka, ukryta struktura (ukształtowana przez specyficzne właściwości bezpośredniej sytuacji), która determinuje obser-wowalne działanie owego procesu. Gdy warunki wstępne ulegają zmianie, proces organizowania poziomu ulega przerwaniu” (1985b, s. 153-154). Autorzy wymieniają szesnaście teorii składających się na ich program badawczy. Analizując procesy krystalizowania się układów strukturalnych i stratyfikacyjnych w bliżej niesprecy-zowanym kontekście społecznym, czyli w quasi-grupowym układzie odniesienia, będę oczywiście odwoływał się do ustaleń zawartych w poszczególnych teoriach wchodzących w skład programu badawczego, jednakże nacisk zostanie położony na problemy natury metateoretycznej.