socjologia
8 (2)

Role społeczne i struktury ról 145

wzorów. Osoba taka staje się konformistą wbrew swojej woli, zatraca indywidualność i ulega depersonalizacji. Jest to człowiek pozbawiony wolności i autonomii. Sytuacja alienacyjna pogłębia się szczególnie wtedy, gdy rola takiej jednostki jest jej rolą rekrutacyjną, to znaczy taką, w której cechą wiodącą jest cecha niezależna od woli jednostki. Taką rolą jest właśnie rola ucznia, którą zaczyna się pełnić niezależnie od indywidualnych upodobań po przekroczeniu pewnej granicy wieku. Innym przykładem może być rola rekruta w wojsku. Owa cecha nieunikniona pociąga za sobą pozostałe cechy roli, czyli określone nakazy normatywne i naciski. Jednostka zostaje zmuszona do grania określonej roli, gdyż nie ma innych możliwości lub możliwości te są poważnie ograniczone. W reakcji na powstałą sytuaq'ę uruchamia ona pewne mechanizmy obronne, tworząc koncepqę roli o wewnętrznej stratyfikacji całkiem przeciwnej do żądań roli. Mimo to struktura społeczna oddziałuje wówczas deper-sonalizująco, pozbawiając jednostkę możliwości wyboru i dając jej jedynie szansę na bierny konformizm.

Ale przecież równocześnie pewne nakazy strukturalne roli społecznej stają się integralną częścią psychicznej konstytucji człowieka, elementem osobowości i postaw, stając się tym samym jego własnymi, indywidualnymi przekonaniami i działaniami. Koncepcja roli, jaką przyjmuje dana osoba, może się cechować w takiej sytuacji stratyfikacją tożsamą lub prawie tożsamą ze stratyfikaqą nakazów i żądań roli. Jeśli taka zgodność nie zachodzi w jednej z ról pełnionych przez jednostkę, to może występować w innych, albowiem w każdym momencie człowiek pełni wiele ról społecznych. Chociaż jeden typ struktur społecznych wywołuje zachowania i działania alienacyjne, dezindywidualizuje jednostkę, pozbawiając ją wolności i autonomii, to inne typy struktur społecznych mogą działać wręcz odwrotnie. Rzadko natomiast mamy do czynienia z sytuacją, gdy jednostka pozostaje całkowicie wyalienowana, objawiając jedynie bierny, apatyczny konformizm. Typowy, a więc i najczęstszy sposób oddziaływania struktury na jednostkę i jej reakq'i na te naciski strukturalne można ująć następująco: role społeczne stanowią jedynie do pewnego stopnia strukturalne naciski skłaniające człowieka do określonych, społecznie pożądanych działań, a do pewnego stopnia stanowią jego konstytucję psychiczną, jego własny system wartości, jego własny sposób działania i jego własne poczucie wolności i autonomii.

5.2. Funkcjonalna i strukturalna autonomia jednostki

Aczkolwiek problem autonomii funkcjonalnej został w swej pierwotnej wersji (Goul-dner, 1959) sformułowany jako zagadnienie zdolności poszczególnych elementów systemu (rozumianych jako ponadjednostkowe całości) do przetrwania i funkcjonowania niezależnie od pozostałych elementów tego systemu, bez korzystania z ich „pomocy”, to jednak może on być też ujęty jako zagadnienie autonomii jednostki w strukturach społecznych. Jedyny warunek, jaki należałoby wówczas postawić, to zastrzeżenie, że jednostkę, aktora należy także potraktować jako część systemu (Ford, Young, Box, 1967). W rozdziale pierwszym występowałem przeciwko traktowaniu jednostki jako elementu całości ponadjednostkowych i stanowisko to oczywiście