23436 socjologia
6 (2)

Role społeczne i struktury ról 143

roli. Otóż każda z ról zawiera takie normy, wartości, nakazy itp. które są nieostro sformułowane, wieloznaczne, umożliwiają rozbieżne interpretacje czy wręcz znajdują się w sprzeczności z pozostałymi nakazami roli. Istnienie dylematów roli ma dość wyraźny wpływ na działanie struktur społecznych, prowadzący do zmniejszenia efektywności grup, narastania różnorodnych konfliktów i napięć w zbiorowościach. W ramach szerokiego poziomu zwanego osobowościową definicją roli można wykryć istnienie innych subpoziomów, których znaczenie z punktu widzenia rozumienia zachowań jednostek w obrębie określonych struktur społecznych trudno byłoby przecenić. Te subpoziomy odnoszą się równocześnie do dwóch aspektów indywidualnej roli społecznej - aspektu osobowościowego i behawioralnego. Koncepcja roli jest subpoziomem dotyczącym aspektu osobowościowego w ścisłym tego słowa znaczeniu. Subpoziom ten obejmuje głównie system normatywny, system wymogów, żądań i nacisków płynących ze struktury społecznej, a zintemalizowanych przez jednostkę. Jest to zatem system poglądów jednostki na to, jak powinna ona działać, zajmując taką, a nie inną pozycję, jakimi środkami się posługiwać i jakie cele osiągać. Jest to jakby osobowościowa definicja roli, lecz w węższym sensie tego słowa. Węższym, albowiem osobowościowa definicja roli obejmuje też subpoziom dotyczący aspektu behawioralnego roli - odegranie roli. Sprowadza się ono do zachowań jednostki zdeterminowanych z jednej stromy przez nakazy i wymogi strukturalne (a więc zachowań będących wynikiem określonych nacisków strukturalnych), z drugiej zaś strony do zachowań zdeterminowanych przez koncepcję roli, a zatem w jakimś sensie zdeterminowanych wewnętrznie przez osobowość jednostki.

Proces determinowania jednych segmentów roli przez drugie nie ulega z perspektywy tej uszczegółowionej struktury roli jednostki żadnym radykalniejszym zmianom, zostaje jedynie bardziej sprecyzowany. Ułatwienia roli i dylematy roli, które pozostają we wzajemnej interakcji, są siłą sprawczą określonego kształtu koncepcji roli i sposobu odegrania roli. Ten ostatni subpoziom jest jakby podwójnie determinowany: zewnętrznie i wewnętrznie. Zewnętrznie wywierają na niego wpływ zarówno ułatwienia, jak i dylematy roli, ale wewnętrznie (bo w obrębie generalnego poziomu osobowościowej definicji roli) i zarazem bezpośrednio wpływa nań koncepcja roli.

Rysunek 5.2. Struktura roli jednostki