socjologia7 (2)

Role społeczne i struktury ról 153

społeczną pełnioną przez danego człowieka. W rezultacie więc w wyniku takich analiz dochodzimy nie do zrozumienia cech jednostki ludzkiej lub jej działania, lecz - jakiekolwiek by były deklaracje autora takiej analizy - do zrozumienia właściwości struktury w jakiej tej jednostce przyszło działać. Strukturą głębinową zachowań indywidualnych byłaby struktura nagród i kar, sukcesów i niepowodzeń, wzmacniania i wygaszania poszczególnych typów reakcji Tożsamej struktury nie można jednak przyporządkować zachowaniom jednostek zdeterminowanych określonymi cechami struktur społecznych. Zachodzi tutaj silnie zaznaczająca się nieciągłość własności, która pociąga za sobą ich emergencję. Mówiąc inaczej, na obszarze działań jednostek w strukturach społecznych pojawiają się zupełnie nowe i całkowicie słusznie pomijane w analizach zachowań indywidualnych zmienne strukturalne, określające naciski i wymogi struktury społecznej wobec działającej jednostki.

Jak wspomniałem, zespół ról może funkcjonować pomimo istnienia różnorodnych wewnętrznych konfliktów, albowiem istnieją w nim określone mechanizmy strukturalne redukujące i rozładowujące napięcia i konflikty. Statusy społeczne składające się na zespół ról mają z natury rzeczy nierówną ważność dla osoby mającej centralny (ogniskowy) status w tym zespole ról. Przypomnijmy, że dla interesującego nas uprzednio naukowca zupełnie inne znaczenie miały naciski, żądania i oczekiwania dyrektora jego instytutu, a zupełnie inne oczekiwania pracownika uczelnianej administracji. Nierówna ważność statusów w zespole ról łagodzi więc w istotny sposób konflikt wewnątrz roli, gdyż pozwala pomijać oczekiwania płynące z pozyq'i mniej ważnych. Jest to w tym znaczeniu strukturalny mechanizm redukcji konfliktów, że nierówna ważność statusów składających się na zespół ról jest cechą immanentną struktury, w której działa jednostka. Jakkolwiek to jednostka stara się o redukcję konfliktu, to jednak jej działanie od początku do końca jest zaprogramowane przez strukturę. To właśnie cechy struktury społecznej narzucają człowiekowi określony typ zachowania się, a nie odwrotnie.

W bardzo zbliżony sposób działa mechanizm opierający się na różnicach władzy związanej ze statusami występującymi w zespole ról. Mechanizm polegający na usunięciu z pola widzenia osób uwikłanych w zespół ról, czyli członków zespołu ról, aktywności (czy przynajmniej niektórych jej sfer) związanej z pełnioną rolą tylko pozornie wydaje się odbiegać od poprzednich. Jest to bowiem też mechanizm strukturalny. Nie każde z działań składających się na rolę społeczną może być w ten sposób uniezależnione od kontroli i nacisków członków zespołu ról. Działania i te elementy roli społecznej, które stanowią poziom cech podstawowych, niezbędnych dla danej roli i określających jej charakter, takiej manipulacji poddane być nie mogą. I tym razem określone działania jednostki zmierzające do złagodzenia konfliktu przebiegają pod kontrolą i pod dyktando struktury społecznej. Są to, inaczej mówiąc, działania dopuszczalne w tym typie struktury i ich pojawienie się nie jest bynajmniej rezultatem szczególnej inwencji jednostki. Mechanizm ten działa więc w ten sposób, iż pewne działania jednostki - nawet sprzeczne z oczekiwaniami nadawców roli - nie są poddawane ocenie przez członków zespołu ról. Członkowie zespołu ról mogą też wejść ze sobą w kontakt i - zupełnie niezależnie od działań i zachowań podejmowanych przez jednostkę mającą status ogniskowy w tym zespole ról - uzgodnić swą „politykę”