socjologia9 (2)

Role społeczne i struktury ról 155

Niekiedy skuteczniejszym środkiem redukującym napięcie w roli może być ograniczenie stosunków ról. Jednostka dąży wówczas do przerwania pewnych stosunków ról, aczkolwiek i to jest możliwe tylko w określonych przez strukturę granicach. Oczywiście możemy - jak zauważa Goode - wstrzymać nasze związki z krewnymi z powodu wymagań, jakie oni wysuwają wobec mas, a także, jeśli grupa pracownicza ustala za trudne dla nas normy, możemy poszukać sobie innej pracy. Istota strukturalnych ograniczeń stosowalności tego mechanizmu polega na tym, że ludzie muszą utrzymywać stosunki ról z innymi w sposób względnie ciągły, jest to bowiem niezbędne do utrzymania struktury osobowości, wyobrażeń o sobie itd. Na przykład wielu ludzi czuje zagubienie po odejściu w stan spoczynku - ich społeczna egzystencja traci wówczas sens. Podobnie rzeczy się mają, jeśli dany osobnik dąży do (odwrotnie niż poprzednio) rozszerzania swych stosunków ról. Wówczas nowe obowiązki, jakie na niego spływają, nowe naciski i żądania stanowią przyczynę niemożności wypełniania zarówno wcześniejszych, jak i późniejszych zobowiązań. Ale wówczas rozszerzanie systemu stosunków ról danej jednostki ma swe granice: „[...] po możliwej początkowej redukcji - pisze Groode - napięcie w roli zaczyna wzrastać szybciej wraz z coraz większą liczbą ról [...]” (1979, s. 170). Wynika to stąd, że nad początkowymi korzyściami, jakie płyną z rozszerzenia zespołu ról (racjonalne uzasadnienie niemożności wypełnienia pierwotnych wymagań), zaczynają przeważać skutki ujemne w postaci coraz silniejszego rozregulowania struktury roli i stanu wzajemnych relacji danej jednostki z pozostałymi partnerami z zespołu ról. W konsekwencji jednostka coraz gorzej wypełnia zobowiązania wobec swych partnerów, a i oni także stopniowo przestają wywiązywać się wobec niej ze swych zobowiązań. Wzmaga to stan napięcia w roli. Tak więc, zamiast rozszerzać swój zespół ról, dana osoba może dążyć do budowania barier przeciwko nowym obowiązkom. Pozostawiając swój zespół ról w stanie pierwotnym, podejmuje pewne działania ograniczające jej obowiązki: kierownik zatrudnia sekretarkę, która skutecznie chroni go przed natarczywymi interesantami, profesor zaś po prostu idzie na urlop naukowy.

5.3.4. Komplet statusów. Wszystkie dotychczas analizowane struktury były z istoty swej strukturami międzygrupowymi. Czy jednakże procesy zachodzące w grupie społecznej osoby mającej status ogniskowy w zespole ról, jej pozycja w tej grupie, charakter grupy, jej spoistość, system wartości, pozycja grupy w szerszych układach społecznych itp. nie mają żadnego znaczenia? Rzecz jasna - mają. Otóż każda z nich z reguły jest uwikłana w dość podobny zespół ról: każda z nich musi odgrywać swą rolę w relacji do dyrektora, dziekana, redaktora wydawnictwa, studentów czy pracownika administracji uczelni, by powołać się na analizowany poprzednio przykład. Ale każde z nich może odgrywać swą rolę inaczej, grupa ta jest bowiem jakoś zhierarchizowana: jej członkowie nie mają identycznego statusu. Jedni ze względu na wysokie osiągnięcia badawcze są cenieni we własnej uczelni i poza nią, inni nawet wśród swoich najbliższych kolegów nie mają zbyt wysokiego prestiżu naukowego. Te i podobne zróżnicowania mogą wywołać całkowicie odmienne reakcje w sytuacjach konfliktowych. Tak więc sytuacja, w jakiej znajduje się dana osoba w swojej grupie określającej komplet jej statusów (por. Blau, 1979), wpływa z jednej strony na to, jaką koncepcję działania