89838 socjologia0 (2)

Role społeczne i struktury ról 147

jednostki struktury społecznej, osobowościowa definicja roli jest zaś de facto częścią wewnętrznej konstytucji jednostki i behawioralnych konsekwencji, jakie z niej wynikają. Stąd też jakkolwiek oba te segmenty roli są częściami jednej złożonej struktury, to, że pochodzą one z dwóch różnych sfer rzeczywistości, powoduje, że zrozumiale wydaje się istnienie między nimi większego lub mniejszego rozłamu czy też czegoś w rodzaju dialektycznej wzajemnej sprzeczności.

Inaczej rzeczy się mają w wypadku rozłamu w roli, o którym pisa! Goffman. Jest to sytuacja odmienna od poprzednich, w tym sensie, że rozłam ma miejsce w obrębie jednego z segmentów roli - osobowościowej definicji. Jest to zjawisko wtórne wobec rozłamu pierwszego typu. Jak zauważają Julienne Ford, Douglas Young i Steven Box (1967), funkcjonalna autonomia jednostki, możliwa, jak wiadomo, dzięki rozłamowi dwóch podstawowych segmentów roli, jest wstępnym warunkiem rozłamu w obrębie osobowościowej koncepcji roli.

Sytuacja typowa jest to taki stan, w którym, po pierwsze, koncepcja roli bywa skonstruowana tak, aby sprostać potrzebom i wymogom, jakie narzuca jednostce struktura społeczna. Jak zwracałem uwagę poprzednio, właściwie nigdy nie dochodzi do całkowitego podporządkowania się jednostki strukturze roli, a już z całą pewnością nie dokonuje się całkowita i wierna internalizacja tych strukturalnych wymogów. Jednostka intemalizuje wymogi, nakazy i wartości struktury w sposób selektywny, starając się jednakże pozostawać w pewnych granicach „bezpieczeństwa”, co z jednej strony umożliwia jej dokonanie rozłamu w roli i osiągnięcie pewnego poziomu autonomii, z drugiej zaś nie naraża jej na zbyt drastyczne sankcje i represje.

Po drugie, koncepcja roli bywa konstruowana tak, aby sprostać pewnym wewnętrznym, psychicznym i osobowościowym potrzebom jednostki. Chodzi bowiem o to, aby koncepcja roli wyrażała rzeczywistą jaźń jednostki, kształt jej psychologicznej odmienności. Zewnętrzny obserwator może wówczas na podstawie analizy koncepcji roli orzec, jakie cechy osobowości ma jednostka.

Po trzecie, zachowania jednostki, to jest czwarty subpoziom struktury roli indywidualnej, zwany odegraniem roli, są pierwotnie, „w ostatniej instancji” zależne od właściwości psychologicznych jednostki, od cech jej osobowości. Dlatego też powiada się, że sposób odgrywania roli wyraża to, kim jest dana jednostka, stanowi przejaw jej rzeczywistej osobowości, jaźni czy jej koncepcji własnej osoby. Sytuacją typową podczas wypełniania przez jednostkę określonej roli jest zatem brak rozłamu w osobowościowej defmiqi roli.

Niemniej jednak często dochodzi do rozdźwięku pomiędzy tym, co czyni dana jednostka, a tym, kim jest (Goffman, 1961, s. 108). Niekiedy ma to jedynie postać braku bezpośredniego związku pomiędzy koncepcją roli jednostki a tym, jak odgrywa ona tę rolę, ale częściej mamy wręcz do czynienia z takim odegraniem roli, jakie jest sprzeczne z prawdziwą osobowością tej jednostki - a wówczas „przeczy ona samej sobie” lub „nie jest sobą”. Pojawia się wyraźny rozłam w osobowościowej koncepcji roli. Otóż działania, dzięki którym jednostka dokonuje rozłamu i wyraża jego istnienie, prowadzą do wtórnej, głębszej autonomii jednostki i do jej niezależności od struktur społecznych. Są to zarazem działania wymagające szczególnych umiejętności, a ponadto możliwe jedynie wtedy, gdy jednostka osiąga autonomię funkcjonalną lub