36178 socjologia1 (2)

Role społeczne i struktury ról 157

wręcz przeciwnie - zwiększa stopień jej autonomii (por. szerzej na temat konfliktu w roli i konfliktu ról: Szmatka, 1975a). Jak zauważa Rosę Laub Coser: „[...] wielość oczekiwań, z jaką ma współcześnie do czynienia jednostka, oczekiwania niezgodne lub sprzeczne [...] umożliwiają artykulację roli w bardziej świadomy sposób niż wtedy, gdy nie ma tej wielości” (1975, s. 239). Jak dochodzi do takiej sytuacji? „Dlaczego ludzie tkwią w złożonych układach przepełnionych pułapkami sprzeczności i zakłóceń?” (Coser R., 1975, s. 240). Powracamy w związku z tym ponownie do zagadnienia wolności jednostki oraz problemu źródeł alienacji ujmowanych w wymiarze mikrosocjologicznym. Istnieją w tej kwestii co najmniej dwa stanowiska. Jedni badacze twierdzą, iż rosnąca złożoność struktury społecznej, a więc także stopień nagromadzenia w niej wewnętrznych konfliktów i sprzeczności, jest źródłem alienacji jednostki. Inni, między innymi Simmel, w złożoności układów społecznych upatrują źródeł wolności i autonomii jednostki.

Moim zdaniem drugie z wymienionych stanowisk jest lepiej uzasadnione teoretycznie. Jeśli alienacja danej jednostki przejawia się brakiem kontroli nad jej własnym wytworem oraz polega na uniemożliwieniu działalności, będącej częścią jej jaźni, to niewątpliwie występuje ona częściej w prostych zespołach ról. Jeśli alienacja przejawia się w pewnym stopniu także brakiem poczucia sensu własnego istnienia w stosunku do istnienia innych oraz jeśli jednostka wyalienowana to taka, która nie ma dostatecznie dużych możliwości wyartykułowania swojej roli wobec innych, to z alienacją mamy do czynienia częściej w takiej strukturze, w której więzi łączące ludzi są raczej rezultatem podobieństwa lub identyczności niż niezależności. Więzi takie częściej występują w prostych zespołach ról. W złożonym układzie społecznym bowiem jednostka może zachować swą „wewnętrzną duszę”, utrzymać swe wewnętrzne postawy, na zewnątrz przejawiając zachowania konformistyczne wobec różnorodnych oczekiwań. Uczestniczenie jednostki w różnorodnych układach społecznych (wyznaczonych przez różnorodne fragmenty złożonego zespołu ról) umożliwia jej, a nawet nakazuje angażowanie jedynie części swej osobowości w każdym z takich układów. W rezultacie nigdzie nie ujawnia ona pełni swej jaźni i pełni swej wewnętrznej indywidualności. Pozwala to jednostce zachować, z jednej strony, pewną autonomię wobec struktury, a z drugiej - unikalność, niepowtarzalność jej osobowości.

Posłużyliśmy się tu pojęciami prostego i złożonego zespołu ról. Otóż prostym (lub ograniczonym) zespołem ról nazywamy taki, w którym partnerzy nie różnią się znacznie pomiędzy sobą ze względu na ich status i pozycję, a liczba ról jest stosunkowo niewielka. Partnerzy ról rzadko się zmieniają i są do siebie podobni.

Złożony zespół ról jest przeciwieństwem prostego. Partnerzy ról różnią się ze względu na status i pozycję. Jest to zespół stosunkowo silnie rozbudowany, cechujący się dużą zmiennością osób zajmujących poszczególne pozycje. Osoby te różnią się znacznie ze względu na cechy społeczne i osobowościowe (Coser R., 1975, s. 243).

Dlaczego złożony zespół ról umożliwia autonomię i swobodę działania jednostki, zabezpieczając ją równocześnie przed stanami alienacyjnymi? Otóż „[...] aby działać w złożonym zespole ról, jednostka musi zdobyć umiejętność przyjmowania perspektywy różnorodnych partnerów roli, wyobrażając sobie siebie na pozycji każdego z nich tak, jak wchodzą oni ze sobą w relacje. Jednostka musi pamiętać, że różnią się oni