SSA42132

120 Teatry Anglii elżbietańskie) (do 1642 r.)

W wielu pomniejszych sprawach publiczne teatry elżbietańskie wykazują zależność od włoskich, mieszając, jak we Francji, idee renesansowe ze średniowiecznymi. „Machiny" używane mogły być reliktami misteriów, ale pod wieloma względami zdają się nosić na sobie piętno nowej epoki. Już w 1546 r. mamy wzmiankę o użyciu *p&8ij czyli żurawia, tak pomyślanego, że „budził wielkie zadziwienie i wywołał mnóstwo plotek, błędnie tłumaczących, jak był zrobiony”. Działo się to w Trinity College, lecz oczywiście eksperymenty z klasycznymi machinami tego typu szybko przeniosły się na sceny publiczne, i znajdujemy liczne przykłady zstępowania deus ex machina. Zasłonięta scena wewnętrzna nasuwa naturalnie myśl o ixxóxXiftjLa, a jakieś urządzenie zbliżone do i£u><npa stosowano, by wsuwać łoża i podobne przedmioty na scenę. Rozliczne „efekty" rozmaitych rodzajów pojawiały się i tutaj, podobnie jak we Włoszech. Większość chyba teatrów była zaopatrzona w zapadnie, przez które mogły zjawiać się i znikać postacie lub cięższe przedmioty. Przy pomocy zapadni można było wykonać wiele sztuk magicznych. Grzmoty i błyskawice, wcześnie zastosowane na scenie dworskiej, pojawiają się w jednej po drugiej sztuce tego okresu. „Płonącą szatę" i „płonącą koronę" mamy w Złotym wieku (The Golden Age) Heywooda, a w innej sztuce z tej samej serii Srebrny wiek (The Silver Age) pokazuje się „fajerwerki ponad domem”. Czytając te i podobne im wskazówki sceniczne skłonni jesteśmy wierzyć, że teatry elżbietańskie miały do dyspozycji znacznie więcej środków, niż się im powszechnie przyznaje. Trudno przypuścić, aby bywali w świede panowie powstrzymali się od rzucania szyderczych uwag na widok prymitywnych efektów, do jakich — zdaniem wielu nowoczesnych krytyków — ograniczali się współcześni Szekspira. Prawdą wydaje się raczej, że Burbage i jego towarzysze, jak również sam Szekspir, dotrzymywali kroku Włochom i Francuzom, ale kroczyli drogami, które, wychodząc z pierwotnego kontynentalnego źródła, wiodły ich ku nowym ideom i świeżym eksperymentom.

TEATRY PRYWATNE

Obok owych teatrów publicznych i niezależnie od teatrów użytkowanych we wczesnym okresie przez chłopców z chórów należy brać też pod uwagę teatry, które z niejasnych powodów ochrzczono mianem „prywatnych”. Blackfriars, zimowa siedziba trupy Szekspirowskiej, White-friars, Salisbury Court, boisko do walk kogucich w Drury Lane wszystko to były teatry prywatne, różniące się od innych głównie tym, że stanowiły zamknięte, prostokątne budynki pod dachem i z tego powodu używały sztucznego światła. Jeśli sądzić z ryciny w The Wite

i z przykładów późniejszych, głównym źródłem oświetlenia były najwidoczniej świeczniki zawieszone nad sceną oraz prymitywnego rodzaju rampa dolna.

Niestety, praktycznie biorąc, nie wiemy .nic pewnego o kształcie sceny w tych prywatnych teatrach. Ponieważ jednak niektóre budynki były niezwykle wąskie, możemy przypuszczać, że sama scena wypełniała całą lub niemal całą przestrzeń między ścianami. Kiedy natomiast zwracamy się do wskazówek scenicznych dotyczących najdawniejszych sztuk wystawianych w tych teatrach, znajdujemy w nich wiele interesujących nas rzeczy. Widać jasno, że teatry prywatne zachowały o wiele więcej z tradycji Serlia i z tradycji Hotel de Bourgogne niż teatry pod gołym niebem. Jak wykazał sir Edmund Chambers, liczne dramaty mogły tu być z łatwością wystawiane przy użyciu scenerii symultanicznej, i wydaje się rzeczą pewną, że owe teatry prywatne kultywowały tradycję, trwającą od czasów przedstawień dworskich w szesnastym wieku, stosowania bardziej akademickich i czystszych efektów. Wiemy, że cena wstępu do tych teatrów była wyższa niż do teatrów publicznych. Wiemy, że widow-4ua była bardziej wykształconą ! elegancka. W rezultacie stosowane tu efekty zbliżały się bardziej do tych efektów, jakie urzędnicy Rozrywek Dworskich przy pomocy usług artystów obcych przygotowywali dla krytycznego otoczenia "królewskiego. Właśnie w prywatnych teatrach w okresie nieco późniejszym po raz pierwszy pokazano zwykłej publiczności zmienne dekoracje. Nie przejdziemy jednak do tego, zanim nie zapoznamy się z oddziaływaniem „masek” dworskich i z pracami Inigo Jonesa. Wystarczy na razie zaznaczyć, że teatry prywatne zachowywały „styl”, jak to określa Marston, inny niż w teatrach publicznych i ściśle związany zarówno ze stałą sceną Serlia, jak i z dścor simultanć. Dla celów ogólnych mogły też być używane dekoracje malowane, takie jakie stosowano-u dworu, mogła również, podobnie jak we Włoszech, odgrywać właściwą sobie rolę perspektywa. W związku z tym istnieje; nadzwyczaj ciekawy szkic, na który niedawno zwrócono uwagę, przedstawiający wnętrze teatru^ Znajduje się on w książce angielskiej tłumaczonej z holenderskiego z datą 1658 r.⁹ Oczywiście rysunek ten może być pochodzenia kontynentalnego, jednak widać w nim jeden lub dwa pomniejsze szczegóły, które wskazują na to, że główne jego cechy charakterystyczne są chyba angielskie. Znaczenie rysunku polega na tym, że przedstawia uproszczoną scenę symultaniczną. Z jednej strony jest ściana domu, potraktowana konwencjonalnie, z drugiej coś, co przypomina sad. W głębi sceny zasłony zakrywają coś, co musiało być drzwiami albo jakimś wnętrzem. Specjalnie interesujący jest też fakt, że widać tam coś podobnego do teatralnej kurtyny.