str 146 147

11. ŻOŁNIERZE BEZ MUNDURÓW

1.    Wiktor Heltman (1796—1874). Syn administratora w dobrach Chodkiewiczów na Litwie. Ukończył gimnazjum w Swisłoczy i studiował na Uniwersytecie Warszawskim, gdy w 1821 roku został aresztowany za wydrukowanie i kolportowanie tekstu Konstytucji 8 Maja (był wtedy członkiem Związku Wolnych Polaków). Został za karę wcielony do korpusu litewskiego, gdzie awansował na oficera. W 1831 roku korpus ten wziął udział w działaniach przeciwko wojsku polskiemu i Heltman dostał się do niewoli Przeszedł do służby w ochotniczym 12. pułku strzelców pieszych i po upadku powstania znalazł się na emigracji we Francji Wstąpił do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, gdzie zajął wybitną pozycję. Od 1835 roku przez 15 lat (z wyjątkiem kadencji 1843—1845) był członkiem Centralizacji TDP. Zredagowany przez niego tzw. Wielki Manifest z 4 grudnia 1836 roku głosił hasło walki o niepodległość w oparciu o własne siły narodu, w sojuszu z międzynarodowym obozem radykalnej lewicy, i domagał 'się uwłaszczenia chłopów polskich. Podczas Wiosny Ludów Heltman działał w Krakowie i Lwowie (tu .walczył 1 i 2 listopada 1848 roku na barykadach), a następnie w Dreźnie, Badenii i Palatynacie, gdzie z ramienia TDP współpracował z niemieckimi rewolucjonistami W 1850 roku odsunął się od. czynnego życia politycznego. Od 1858 roku mieszkał w Brukseli, gdzie współpracował z Lelewelem.

2.    Edward Dembowski (1822—1846). Filozof, krytyk literacki, głosiciel radykalnych haseł społecznych. Ojciec jego, Leon, był senatorem-kasztelanem Królestwa Kongresowego. Dembowski w latach 1842—1843 redagował w Warszawie „Przegląd Naukowy” i działał w tajnym Związku Narodu Polskiego. Zagrożony aresztowaniem, zbiegł w sierpniu 1843 roku przez Kraków i Wrocław do Poznania. Przyjąwszy mandat Centralizacji, działał jako emisariusz Towarzystwa Demokratycznego Polskiego w Wielkopolsce i Galicji, choć w poglądach swych stał na lewo od TDP. Podczas powstania krakowskiego w 1846 roku zajął 24 lutego Wieliczkę i przybył do Krakowa na czele 200 górników. Formalnie był tylko sekretarzem dyktatora, Józefa Tyssowskiegó, ale faktycznie kierował powstaniem 1 nadał mu charakter rewolucji społecznej. Zginął 27 lutego od kul austriackich na Podgórzu (dziś dzielnica Krakowa).

3.    Henryk Kamieński (1813—1866). Był synem poległego pod Ostrołęką generała brygady Henryka Kamieńskiego. Sam walczył w powstaniu listopadowym jako podporucznik 4. pułku ułanów. Filozof-materiali-sta i ekonomista, wraz ze swym kuzynem, Edwardem Dembowskim, działał w Związku Narodu Polskiego. Wydał za granicą głośnie publikacje O prawdach żywotnych narodu polskiego (1844) i Katechizm demokratyczny (1845), w których rozwijał teorię wojny ludowej, opartej na szerokich działaniach partyzanckich z czynnym udziałem mas chłopskich. Został aresztowany w listopadzie 1845 roku. W śledztwie starano mu się udowodnić, że jest Filaretem Prawdoskim, pod którym to pseudonimem ukazały' się obie prace Kamieńskiego. Skazany na zesłanie, przebywał w latach 1846—1850 w Wiatce. W 1852 roku wyjechał do Szwajcarii. Chory na płuca, leczył się w Algierze i tam zmarł.

4.    Piotr Ściegienny (1800—1890). Był synem chłopa. Po uzyskaniu święceń kapłańskich pełnił kolejno obowiązki wikarego w Wilkołazie i proboszcza w Chodlu na Lubelszczyźnie. Posiadał kontakty ze Stowarzyszeniem Ludu Polskiego, a w 1840 roku założył tajny Związek Chłopski, którego wpływy koncentrowały. się w rejonie Kielc i Opola Lubelskiego. W porozumieniu ze Związkiem Narodu Polskiego Ściegienny planował wybuch powstania w 1844 roku. Miała to być wojna ludowa według koncepcji Kamieńskiego. Do agitacji służyła tzw. Złota Książeczka, rzekoma bulla papieża Grzegorza XVI, wzywająca chłopów do walki z zaborcą i głosząca likwidację wielkiej własności ziemskiej. Jednakże autorstwo Ściegiennego nie jest pewne. W październiku 1844 roku został on aresztowany, a w 1846 roku otrzymał wyrok śmierci, zamieniony na bezterminową katorgę. Po 25 latach pobytu na Syberii powrócił do kraju i zamieszkał w klasztorze bernardynów w Lublinie, gdzie zmarł.

5.    Julian Goslar (1820—1852). Już jako uczeń gimnazjum w Tarnowie założył tajne „kółko filozoficzne”, które wkrótce znalazło się pod wpływem Stowarzyszenia Ludu Polskiego. Wydalony ze szkół galicyjskich w 1839 roku, pracował jako guwerner w dworach szlacheckich, wykorzystując to stanowisko dla agitacji rewolucyjnej wśród chłopów. W 1845 roku zetknął się z Dembowskim i odtąd działał według jego instrukcji. W lutym 1846 roku, wskutek prowokacji miejscowego księdza, został w Haczowie pobity przez chłopów i wydany władzom austriackim. W następnym roku otrzy-

10* 147