Teoria jezyka poetyckiego 71

80 Janusz Stawiński

pomiędzy rygorem i swobodą, napięcie, które wyzwala w tekście miejsca wyraziste, ośrodki krystalizacji — informacje poetyckie. Po stronie czytelnika napięciu temu odpowiada dialektyka „oczekiwań” i „spełnień”, o której będzie jeszcze mowa na samym końcu tego szkicu.

Przekaz poetycki jest określony przez pewien system ograniczeń (właściwy np. danej szkole poetyckiej), który niejako reguluje „kanał” komunikacji pomiędzy autorem i czytelnikiem. Reguluje, to znaczy ustala „sita” pozwalające dokonać wyboru przesyłanych informacji spośród nieograniczonego zbioru wszystkich możliwych (możliwych — w ramach danej kultury językowej i literackiej). Czytelnik, który przyjmuje do wiadomości ów system ograniczeń (obojętne, czy aprobatywnie, czy polemicznie), ma prawo spodziewać się określonego typu komunikatów; w odbiorze swoim nastawia się na pewien rodzaj informacji, oczekuje realizacji umówionego schematu. Gdy jego oczekiwanie zostanie zaspokojone w pełni, wówczas zawartość informacyjna przekazu zbliża się do wielkości zerowej. Odbiorca nie otrzymał nic, czego by uprzednio nie znał. Takie „zaspokojenie” daje poezja epigońska lub manieryczna. Rozmiar informacji jest odwrotnie proporcjonalny do jej prawdopodobieństwa z punktu widzenia czytelnika. Im mniej spodziewana — tym jest większa >⁴. Najbardziej informacyjne są zakłócenia przewidywanego porządku. Miejscom wyrazistym w tekście odpowiada po stronie czytelnika kategoria zaskoczenia is. Zaskoczenia faktem, że dany układ skodyfikowany niesie w sobie własne zaprzeczenia. Że jest przeto strukturą wieloznaczną.

Osobliwość wypowiedzi poetyckiej w tym, że podlegając większym niż jakikolwiek inny przekaz językowy ograniczeniom jest mimo to nasycona informacjami w stopniu znacznie wyższym, niż to się dzieje w innych typach wypowiedzi. Utwór poetycki „przedstawia przesłanie wielkiej ilości informacji przez kanał o małej przepustowości” i®. Tłoczą się one obok siebie, łączą w nierozrywalne zbitki, przenikają się nawzajem. Każdy element znaczy tu wielokrotnie, a wszystkie znaczenia są równoczesne. Parafrazując słowa Zbigniewa Bieńkowskiego (ze Wstępu do poetyki) można by rzec, iż wieloznaczenie jest przeznaczeniem poezji. Słowo w tekście poetyckim gra swoją złożoną biografią. Swoją — kształtującą się dopiero — biografią uczestnika danego zespołu. I swoją dotychczasową biografią ukształtowaną w wielorakich sytuacjach komunikacyjnych. Na tle słownego kontekstu utworu i na tle zastosowań w języku praktycznym, w poznawczych czy w imperatywnych formułach, a także w tekstach artystycznoliterackich. Wchodząc w nową historię, wprowadza do przekazu poetyckiego całą swoją

*■* R. Abernathy, Mathematical Linguistics and Póetics, [w:] Poetics. Poetyka. Poetika, s. 563-569.

'5 „Niespodzianość" jako miara informacji, psychologicznie zupełnie oczywista, uzyskała kształt matematyczny w teorii informacji. Por. na ten temat popularne ujęcie w książce I, A. Poletajewa Zagadnienia cybernetyki. Warszawa 1961, s. 75—85.

¹⁶ Abernathy, op. cit.. s. 567.

uprzednią historię, która w nim zakrzepła, swoje role i przyzwyczajenia, związane z przynależnością do danego systemu językowego i do określonych sfer społecznych użyć. W słowie poetyckim przecinają się te dwie historie. Działa ono jednocześnie w relacji do szeregu pól znaczeniowych. Na tym polega jego elementarna wieloznaczność, jego specyficzna homonimiczność.

Napięcie pomiędzy obydwiema biografiami słowa wnosi do utworu ustawiczny ruch znaczeń, wywołuje ich „migotanie” i niedefinitywność. Są one skazane na współistnienie, choć dążą do wzajemnego unieważniania się. Oscylują pomiędzy „nazywaniem”, „wyrażaniem” i „oddziaływaniem” — z jednej strony, i poetyckością — z drugiej. Ten dramatyczny charakter ich stosunków określił już Horacy, gdy mówił, że słowa w wypowiedzi poetyckiej powinny dziwić się swojemu sąsiedztwu. Owo „zdziwienie” jest relacją semantyczną, polega na uwielokrotnieniu sensów i na zawieszeniu wyboru pomiędzy nimi, na jednoczesnej akceptacji wszystkich napomkniętych możliwości znaczeniowych słów, które się spotkały w sekwencji. Tradycyjne poetyki rejestrowały i systematyzowały rozmaite sposoby tego „wieloznacze-nia” w katalogach tropów i figur stylistycznych. Metafora, będąca niejako skondensowaną formułą języka poetyckiego, demonstruje wyraziście ową koegzystencję znaczeń dosłownych i przenośnych, gotowych już i dopiero powstających, która jest nieodłączną cechą poezji, nawet wówczas, gdy chwyty metaforyczne bezpośrednio w niej nie występują. Demonstruje owo zwielokrotnienie informacji, które niesie znak słowny, wskazując na siebie i poza siebie równocześnie.

Zasada wieloznaczności rozciąga się również na obu partnerów gry poetyckiej: nadawcę i odbiorcęn. Pierwszy jest realnym autorem, ale jest również fikcyjnym podmiotem literackim („ja” lirycznym czy narratorem); drugi jest konkretnym czytelnikiem, ale jest także fikcyjnym „ty” domniemanego adresata. Obaj znajdują się poza przekazem i wewnątrz przekazu. Utwór daje się więc traktować i jako wypowiedź poety skierowana do czytelnika, i jako „czyjaś” wypowiedź, „przytoczona” niejako przez poetę. Nadawca i odbiorca mają naturę ambiwalentną: są „dosłowni” i „przenośni”, prawdziwi i zmyśleni, przedzieleni komunikatem poetyckim i zarazem utrwaleni w jego słownej strukturze.

*

Mowa poetycka jest nieustanną reinterpretacją znaków językowych. Przytłumiając ich usystematyzowane w praktyce socjalnej odniesienia do „świata”, pozwala im jak gdyby wzajemnie się oświetlać, demonstrować swoje pokrewieństwa i konflikty. Ta przemiana motywacji znaku wyprowadza go ze sfery zwyczajności i umieszcza w sferze ciągłych zaskoczeń, w sferze niespodzianki. Poezję odbieramy zawsze na tle niepoezji. Percy-

1⁷ Jakobson, op. cit., s. 463— 464.