DSC01420

MINIPRZEWODNIK.

WIELKIE IDEE OŚWIECENIA

TOLERANCJA RELIGIJNA. Oświecenie domagało się swobody wyznania oraz rozdziału Kościoła od państwa. Idee te zawierał już słynny Ust o tolerancji angielskiego filozofa, Johna locke’a (czytaj: dźona lob) z 16S9 r. Od tej epoki rozpoczęło się w Europie stopniowe zmniejszanie roli religii w kulturze i życiu publicznym. Ostateczne zwycięstwo tej idei datuje się jednak dopiero na lata 60. XX w., kiedy Kościół katolicki na Soborze Watykańskim II w konstytucji Caudium et spc$ uznał zasadę wolności religijnej i pogodził się z autonomią sfery politycznej i religijnej.

WOLNOŚĆ. Oświecenie sformułowało podstawy liberalizmu, tj. poglądu, iż najwyższą wartością jest wolność. Spowodowało też koniec niewolnictwa (chociaż w rzeczywistości nastąpił on ostatecznie dopiero w latach 60. XIX w. wraz z uwolnieniem chłopów pańszczyźnianych w Rosji carskiej - w tym na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim - oraz wyzwoleniem niewolników w Ameryce Północnej). RÓWNOŚĆ. Oświecenie to czas narodzin demokracji rozumianej jako ustrój, w którym każdy z obywateli ma udział w rządzeniu swoim krajem. Pod wpływem oświeceniowego myśliciela Charles’a de Montesęuieu (czytaj: szariesa de mąteskjo) - Monteskiusza (1689-1755) uznano także, iż władza powinna zostać podzielona - na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą - oraz że organy władzy powinny być od siebie niezależne.

BRATERSTWO. Po raz pierwszy w historii ludzie oświecenia określili niezbywalne i powszechne prawa człowieka. Zostały one zapisane już w deklaracji amerykańskiego stanu Wirginia w 1775 r., a także w najsłynniejszej odezwie rewolucji francuskiej — Deklaracji praw człowieka i obywatela (1789). Uznanie praw człowieka za obowiązujące wspólnotę międzynarodową nastąpiło jednak dopiero wraz z uchwaleniem przez ONZ Powszechnej deklaracji praw człowieka w 1948 r.

POSTĘP. Oświecenie po raz pierwszy w historii Europy uznało prymat poznania naukowego, czyli określiło naukę jako najwartościowszy model wyjaśniania świata i narzędzie postępu cywilizacyjnego, choć ówczesne przekonania naukowe uznalibyśmy dziś za naiwne i nienaukowe. Oświecenie odrzucało np. wiarę w duchy, ale popularnym twierdzeniem była koncepcja tzw. „magnetyzmu zwierzęcego", czyli wpływu ciał niebieskich (poprzez energię zwaną fluidem) na wszystkie organizmy biologiczne. Myśliciele epoki sprzeciwiali się jednak dominacji myśli religijnej, fanatyzmowi religijnemu oraz poglądom sprzecznym z wyjaśnieniami racjonalnymi, uznając, iż najżywotniejszy interes ludzkości leży w postępie naukowo-technicznym. Najważniejszym wyrazem wiary w postęp i wartość ludzkiej wiedzy naukowej była Encyklopedia, zwana Wielką encyklopedią francuską (28 tomów tego dzieła powstało w latach i75i^-1772). Do jej autorów należeli najwięksi myśliciele i twórcy programu ideowego epoki: Denis Diderot (czytaj: didero; 1713-1784), Wolter {franc. Voltaire (czytaj: wolter), właściwie Franęois-Marie ^rouet (czytaj: frąsłamariarłe); 1694-1778], Jean d’Alembert (czytaj: źądaląber;

7717-1783), Paul Holbach (czytaj: poi

olbak; 1723-1789), Claude Helv6tius (czytaj: klod elwetju; 1715-1771).

JAN PIOTR NORBUN, UCHWALENIE KONSTYTUCJI 3 MAJA, 1791, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy Ukazując to doniosłe wydarzenie, artysta odwołał się, zgodnie z ideami epoki, do symboliki światła. Harmonizuje z nią klasycystyczne wnętrze sali, nawiązujące do idei porządku, ładu.

OSIĄGNIĘCIA POLSKIEGO OŚWIECENIA

W obszarze politycznym oświecenie zaowocowało w Polsce KONSTYTUCJĄ 3 MAJA 1791 r. -pierwszą w Europie ustawą zasadniczą wprowadzającą zasady demokratyczne do ustroju państwowego.

\fj \jąo r. powstała w Warszawie NOWOCZESNA SZKOŁA WYŻSZA, Collegium Novum, później zwana Collegium Nobilium. Twórcą szkoły był członek zakonu pijarów, Stanisław Konarski (1700-1773) - reformator szkolnictwa, zwłaszcza w zakresie programów nauczania. Akcentował on w nauczaniu działanie praktyczne, kładł nacisk na wiedzę przyrodniczą, odrzucał naukę retoryki i łaciny, a w zamian postulował rzetelne poznawanie języka ojczystego i języków nowożytnych.

IW Warszawie w 1747 r. powstała BIBLIOTEKA ZAŁUSKICH - pierwsza w Rzeczypospolitej biblioteka publiczna, ufundowana przez światłych biskupów-braci Andrzeja i Józefa. Biblioteka Załuskich miała jedne z największych zasobów w ówczesnej Europie-ok. 400 tysięcy woluminów. Po trzecim rozbiorze Polski, na rozkaz carycy Katarzyny II, zbiory zostały wywiezione do Petersburga, dając tym samym początek Cesarskiej Bibliotece Publicznej.

tZYGMUNT VOGEL, BIBLIOTEKA ZAŁUSKICH, 1801, Muzeum Narodowe w Warszawie

W celu rozpowszechnienia oświaty utworzono w Polsce pierwsze w świecie ministerstwo oświaty - KOMISJĘ EDUKACJI NARODOWEJ (1773), która zreformowała cały ówczesny

system szkolnictwa, wprowadzając szkoły parafialne, „wydziałowe" (średnie) i „główne” (wyższe).

W1765 r. król Stanisław August Poniatowski powołał TEATR NARODOWY - pierwszy polskojęzyczny teatr publiczny. Przez lata jego dyrektorem był Wojciech Bogusławski (1757-1829), określany mianem .ojca polskiej sceny narodowej". Bogusławski był także dramatopisarzem - do dziś na deskach polskich teatrów można obejrzeć jego najsłynniejszą operę: Krakowiacy i górale. Teatr Narodowy był miejscem narodzin POLSKIEJ SCENY OPEROWEJ, ale odegrał też ważną rolę w walce politycznej pomiędzy zwolennikami reform a sarmackimi konserwatystami. Do przedstawicieli tych pierwszych należeli Franciszek Zabłocki (1752-1821). autor słynnych komedii Sarmatyzm i Fircyk w zalotach, oraz Julian Ursyn Niemcewicz (1757-1841), twórca dramatu politycznego Powrót posła i popularnego na ziemiach polskich w XIX w. zbioru pieśni śpiewy historyczne.

Pod koniec XVIII w. ukazywały się dwa popularyzujące wiedzę czasopisma: „MONITOR" oraz „ZABAWY PRZYJEMNE I POŻYTECZNE”. „Monitor" byt pierwszym regularnie publikowanym czasopismem społecznO'politycznym w Polsce. Założony w 1765 r. przez Ignacego Krasickiego ('Franciszka Bohomolca (1720-1784), drukowany w drukami królewskiej, był wydawany przez 20 lat. Zasłużył się w walce o rozdział Kościoła od państwa w Polsce (zwłaszcza w dziedzinie edukacji). Zwalczał sarmatyzm, propagował emancypację społeczną mieszczaństwa. „Zabawy..." były zaś pierwszym polskim tygodnikiem literackim, wyrazem gustów dworu królewskiego.

Do ważnych osiągnięć polskiej PUBLICYSTYKI należy twórczość Hugona Kołłątaja (1750-1812), autora m.in. Listów Anonima i O ustanowieniu i upadku Konstytucji3 moja, oraz Stanisława Staszica (1755-1826) - autora m.in. Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego oraz Przestróg dla Polski, w których wyrażał oświeceniowe, liberalne poglądy.