DSCF0027

sprzyjający tolerancji religijnej,* którego ślady dostrzec można przez cały wiek XVI. Innym źródłem było cieszące się nieustannym powodzeniem średniowieczne podanie o trzech pierścieniach *.

23. Trzy pierścienie i

, Mcnocchio, poznawszy jc, był tak głęboko poruszony, żc musiał (12 lipca 1599 roku, na drugim procesie) obszerniej je streścić inkwizytorowi, którym był tym razem franciszkanin, Gerolamo Asteo*. Przyznając, że w przeszłości powiedział („ale nie wiem komu”), iż „urodził się chrześcijaninem i dlatego chce żyć jak chrześcijanin, ale gdyby urodził się był Turkiem, chciałby nim pozostać”, Menocchio dodał: „Wysłuchajcie mnie,* panie, z łaski swojej. Był jeden wielki pan, który oznajmił, że spadkobiercy jego będzie ten, kto posiada pewien cenny pierścień; a będąc bliski śmierci, kazał zrobić dwa pierścienie podobne do pierwszego, miał bowiem trzech synów i każdemu z synów dał po jednym pierścieniu; każdy z nich sądził, że jest spadkobiercą i że posiada prawdziwy pierścień, ale z powodu ich podobieństwa niemożliwością było wiedzieć to na pewno. I podobnie Bóg ojciec ma wielu synów, których miłuje, ■ czyli chrześcijan, Turków, Żydów, i im wszystkim dał możność życia zgodnie z ich własnym prawem, i nie wiadomo, które z nich słuszne jest; dlatego też rzekłem, że skoro urodziłem się chrześcijaninem, chcę nim pozostać, a gdybym urodził się Turkiem, chciałbym żyć jak Turek.” „Wierzysz więc — odparł inkwizytor — że nic sposób wiedzieć, która religia jest słuszna?” Na co Menocchio: „Tak, panie; wierzę, że każdy wierzy, że jego wiara jest słuszna, lecz nie wiadomo, która jest słuszna; ale skoro mój dziad, mój ojciec i moi krewni urodzili się .chrześcijanami, chcę zostać chrześcijaninem i wierzyć, że ta wiara jest słuszna. ”

Niezwykły to moment, nawet na takim jak ten proce-

sie — niezwykłym od początku do końca. Role chwilowo się odwróciły, inicjatywę przejął Menocchio, starając się przekonać sędziego: „Wysłuchajcie mnie, panie, z łaski swojej.” Kto reprezentuje tu kulturę elitarną, a kto kulturę ludową? Odpowiedź nie jest łatwa. Źródło, z którego Menocchio zaczerpnął podanie o trzech pierścieniach, nadało całej sytuacji charakter jeszcze bardziej paradoksalny. Menocchio oświadczył, że przeczytał je „w nie wiem jakiej książce”. Dopiero w trakcie następnego przesłuchania inkwizytor uświadomił sobie, o jaką książkę chodzi: „było to w książce zakazanej”. Niemal w miesiąc później Mcno-cchio podał jej tytuł: „przeczytałem to w książce Stu nowel Boccaccia” pożyczonej od „niejakiego Mikołaja de Me-lchiori”. Chodzi prawdopodobnie o malarza Mikołaja da Porcia, od którego, jak zeznał jakiś świadek, Menocchio „nauczył się tych herezji”.

Cały dotychczasowy przebieg sprawy, której jesteśmy świadkami, w sposób wystarczająco jasny dowodzi, że Menocchio nie powtarzał ślepo cudzych poglądów i teorii. Jego podejście do książek, jego pogmatwane i żmudne wypowiedzi stanowią niewątpliwy dowód oryginalnego przetwarzania rzeczy przeczytanych. Rzecz jasna, nie odbyło, się to w próżni. Coraz wyraźniej widać, jak stykają się tutaj — w sposób, który wymaga jeszcze ustalenia -— nurty „uczone” i nurty ludowe. Być może to Mikołaj da Porcia wsunął w ręce Menocchia, poza Snem Carauii, także egzemplarz Dekameronu. Książka ta, a przynajmniej jej fragment — trzecia nowela pierwszego dnia — głęboko zapadła w pamięć Menocchia. Nie wiemy, niestety, jak zareagował na inne nowele Boccaccia. Z pewnością jego stanowisko w sprawach religii, przeciwne ograniczeniom wyznaniowym, znaleźć musiało potwierdzenie w noweli o Żydzie Melchizedeku. A właśme nowela Boccaccia o trzech pierścieniach trafiła pod nożyce cenzury* kontr-reformacyjnej, jak wiadomo o wiele surowiej oceniającej fragmenty gorszące z religijnego punktu widzenia niż domniemane sprośności. Menocchio musiał wobec tego posiadać edycję starszą, a w każdym razie wolną od inter-