Image005

68 PEDAGOGIKA EMANCYPACYJNA

trwałymi skutkami określane są mianem kompetenqi emancypacyjnych³⁵. Zatem wychowanie do emancypowania się jest procesem kształtowania tychże kompetencji. Dyspozycje te ujawniają się i podlegają weryfikacji w czasie świadomego uczestniczenia ludzi w ruchach kontestacyjnych, alternatywnych czy protestacyjnych. Są one rezultatem uczenia się w procesie działania, w interakcji z poszczególnymi (zwłaszcza opresyjnymi) elementami rzeczywistości społecznej i materialnej. Wychowanie przejawia się w organizowaniu takich sytuacji wychowawczych, które są źródłem kompetencji emancypacyjnych. Kondycja tych kompetencji odzwierciedla się w częstości i w skali czynów emancypacyjnych. Na tej podstawie zapadają decyzje wychowawcze dotyczące kolejnych sytuacji, ich celów i elementów.

Ten typ relacji wychowania i emancypacji wyraża się także w wyznaczaniu metod, form i środków procesu wychowania oraz wyróżniania jego etapów³⁷. Można zaryzykować stwierdzenie, że wychowanie do emancypowania się jest sednem pedagogiki emancypacyjnej. Działalność Iry Shora, czyli kształcenie nowojorskiej młodzieży ze środowisk dotkniętych de-prywacją³⁸ oraz projekt KREMAB³⁹ to tylko niektóre z przykładów edukacji nakierowanej na wzbudzanie potencjału emancypacyjnego i kształtowanie kompetencji emancypacyjnych. Uczestnicy sytuacji edukacyjnych w ramach tych projektów uczyli się rozpoznawania warunków oraz czynników ich ucisku i ograniczeń, odkrywali mechanizmy wywołujące ich poczucie zniewolenia i podejmowali trud osobistego zmieniania własnej sytuacji Znamienną cechą tych projektów jest realność (a nie deklaratywność) doświadczania aktywności nakierowanej na osiąganie wolności.

Wychowanie do emancypowania się, jak każdy projekt edukacyjny, uwzględnia właściwości rozwojowe uczestników sytuacji wychowawczych. Etapy i fazy rozwojowe człowieka stanowią centralny punkt odniesienia podejmowanych zadań. Wprawdzie wychowanie do emancypowania się można rozpoczynać w dzieciństwie, organizując takie sytuaq'e, w których wychowankowie mają szansę doświadczać korzystania z praw i wolności, jednak ze względu na wyróżnik procesu emancypacji - świadome uwalnianie się i odpowiedzialne korzystanie z osiągniętych praw -jest ono udziałem osób, które osiągnęły zdolność krytycznego oceniania własnego położenia i przewidywania konsekwencji swoich czynów. Wychowanie do emancypowania się we wcześniejszym okresie życia można zatem potraktować jako przygotowanie do podejmowania aktywności wyzwoleńczej. W tym okresie poprzedzającym emancypowanie się jest czas na pierwsze doświadczenia związane ze świadomym korzystaniem z praw, poznawanie dróg wyzwalania się, z których korzystają (korzystali) inni ludzie, czerpanie satysfakcji z samodzielnych wyborów i odważnych decyzji. Na bazie takich doświadczeń łatwiej jest zrozumieć własną sytuację i kształtować kompetencje emancypacyjne. Ten typ relacji wychowania i emancypacji oparty jest na traktowaniu emancypacji jako wartości wymagającej uprzedniego przygotowania do kontaktu z nią.

³⁶ Kompetencje emancypacyjne, ich istota i struktura są przedstawione w dalszej części książki.

" W. Leirman, Lenkung und Selbsibestimmung in..., s. 95.

³⁸    I. Shor, Empowering Education, Critical Teaching for Social Change, Chicago: The University of Chicago Press” 1992.

³⁹    W. Leirman, Vorming met Bewoners van een Kansarm Genoemde Buurt, Leuven: Centrum voor Sociaal-Ago-gisch Onderzoek 1980.

■ Emancypacja poprzez edukację. Drugim typem relacji omawianych procesów jest emancypacja poprzez edukację. Edu-kaqa jest środkiem i ośrodkiem kształtowania aspiraqi i dążeń emancypacyjnych, rozwijania kompetencji komunikacyjnych i instrumentalnych oraz weryfikowania doświadczeń w osiąganiu wolności i korzystania z niej. Takie podejście widoczne jest w projektach i w pracach pedagogów szukających w edukacji antidotum na dolegliwości współczesnego świata. Emancypacja traktowana jest jako cel edukacji oraz środek rozwoju osoby i zmiany społecznej. Jest wyznacznikiem treści, form i metod edukacji. W tym typie relacji edukacji i emancypacji edukacja jest czynnikiem generującym taki obraz i porządek świata, w którym istnieją warunki doświadczania wolności, uczenia się jej osiągania i poszerzania oraz uświadamiania sobie przejawów i zakresu ryzyka związanego z korzystaniem z niej. Sprzyjają temu treści kształcenia i wychowania, które ułatwiają poznanie możliwości i sposobów zachowania się w sytuacji konfliktu i opresji oraz konsekwencji bycia wolnym.

Nie mniej ważną rolę pełnią metody kształcenia i wychowania umożliwiające poznanie i zrozumienie własnego potencjału w relacjach z innymi ludźmi i z elementami świata. Samodzielne odkrywanie nowych faktów i zjawisk przygotowuje do radzenia sobie z nieznanymi dotychczas sprawami. Konfrontowanie własnego stanowiska z innymi, doświadczanie umiaru i odpowiedzialności stanowi podstawę racjonalnego, świadomego przekraczania ograniczeń.

Emancypaq'a poprzez edukację jest rozpatrywana w kilku wymiarach: osobowym, społecznym oraz technicznym i przyrodniczym.

Człowiek może doświadczać wolności w relacjach ze sobą samym i wobec samego siebie. Na osobowy wymiar emancypacji zwracają uwagę głównie psychologowie i psychoterapeuci. Dla pedagogów stanowi on wciąż margines zainteresowań, jakkolwiek dostrzeżony związek między poziomem wykształcenia i zdolnością do przekraczania doświadczanych ograniczeń (w różnych sferach) zwraca uwagę na znaczenie tego wymiaru w projektach emancypacji. Ludzie, którzy mają realny, adekwatny obraz samego siebie, potrafią krytycznie i refleksyjnie ocenić własne szanse i ograniczenia w sięganiu po nowe prawa i przestrzenie wolności. Sprzyja to kształtowaniu własnej odwagi i odpowiedzialności za siebie. Naturalną okazją do uwalniania się od własnych ograniczeń jest samopoznanie i poznanie sposobów zmieniania siebie w procesie formalnej i nieformalnej edukacji.

Ludzie pozostający w związkach społecznych i we wspólnotach mają możliwość dzielenia z innymi doświadczeń opresji i zniewolenia. Społeczny wymiar emancypacji jest charakterystyczny dla perspektywy komunitarystycznej. Poprzez poznawanie historii ruchów wyzwoleńczych podejmowanych przez różne wspólnoty (narody, grupy etniczne, kobiety, niepełnosprawnych itd.) uczestnicy sytuaq'i i procesów edukacji mają możliwość sporządzić projekty zmiany swojego położenia.

Udział edukacji w procesie uwalniania się od ograniczeń, których źródła tkwią w porządku technicznym i w prawach natury, jest trudny do przecenienia. Z jednej strony dzięki odkryciom nauki i techniki człowiek może uwalniać się od opresji praw natury, z drugiej zaś urządzenia techniczne tak bardzo zawładnęły ludzkim życiem, że stały się jednym z silniejszych czynników opresji i zniewolenia. W rezultacie wyrażane są potrzeby, wręcz konieczność, kształcenia i wychowywania ludzi umiejących sobie radzić ze skolonizowaniem codziennego życia przez wynalazki techniczne. W tym kontekście pojawia się paradoks współczesnej edukacji: powinna/musi otwierać się na nowe wyna-