Image006

70 PEDAGOGIKA EMANCYPACYJNA

lazki i odkrycia nauki, a także powinna/mu-si przygotować człowieka do zetknięcia z sytuacją, w której posłużenie~się wynalazkiem może okazać się niemożliwe.

W każdym ze wskazanych wymiarów emancypacji poprzez edukację podkreślany jest warunek, jaki musi spełniać edukacja, by stała się rzeczywistym polem doświadczeń emancypacyjnych. Tym warunkiem jest odrzucenie instytucjonalnego, formalnie i arbitralnie wyznaczonego pułapu rozwojowego⁴⁰.

Na tej płaszczyźnie relacji obydwu procesów edukacja umożliwia rozwój, awans społeczny, kulturowy i ekonomiczny oraz uwolnienie od sił natury. Dzięki temu kształcenie i wychowanie umożliwia ograniczenie kolonizacji świata życia, wykształcenie podmiotowych kompetencji i prospektywną zmianę społeczną. Przykładem tej relacji edukacji i emancypacji jest działalność P. Freire’a: al-fabetyzacja chłopów brazylijskich.

■ Emancypowanie się edukacji. Edukacja jest procesem, który podlega uwalnianiu się od doświadczanych opresji, od kolonizowania i dominacji ideologii. Nasuwają się jednak pytania o to: kto i w jakich okolicznościach podejmuje decyzje o zastosowaniu dyktatury wychowującej, jak Herbert Marcuse nazywa przymus wyzwalania członków społeczeństwa. Edukacja staje się w tej sytuacji środkiem opresji, niewolenia tych, których przygotowuje się do wychodzenia z niedojrzałości. Oznacza to, że ludzie, pozostający pod wpływem instytucji edukacyjnych, stają się posłuszni systemowi. Posłuszeństwo to rośnie wraz z długością formalnej edukacji. Jest to jeden z paradoksów relacji emancypacji i edukacji. Wynika on, między innymi, z tego, że edukacja sama jest zniewolona, zdominowana przez tradycję, ideologię, organizację systemu. Istnieje zatem potrzeba emancypacji edukacji. W społeczeństwie wiedzy edukacja jest formą kontroli i podtrzymywania istniejącego ładu. Jako środek sprawowania władzy jest podporządkowana interesom grup „trzymających władzę” oraz wyznaczających terytoria wolności zewnętrznej i wewnętrznej. Jest zakładnikiem systemu.

Emancypacja edukacji, a raczej emancypowanie się edukacji jest procesem uwalniania instytucjonalnych procesów rozwoju osoby i zmiany społecznej od supremacji ideologii i od biurokratycznych ograniczeń oraz osiągania praw i zdolności do samodzielnego, autonomicznego podejmowania decyzji w zakresie organizaq'i i ewaluacji procesów kształcenia i wychowania.

Potrzeba emancypacji edukacji wynika z roli instytucji i procesów edukacyjnych -kształcenia i wychowania - wyznaczonych przez system i zawłaszczających elementy świata życia poprzez kształtowanie „fałszywych” potrzeb, to znaczy takich, które „są narzucane jednostce w procesie represjonowania, przez partykularne interesy społeczne: potrzeby, które utrwalają znój, agresywność, cierpienie i niesprawiedliwość”⁴¹.

Są to czynniki silnie utrwalające zniewolenie w wymiarze intelektualnym (rozum), emocjonalnym (wola) i w działaniu. Do tej kategorii H. Marcuse zalicza: „większość potrzeb wypoczynku, zabawy, zachowania się i konsumowania zgodnie z tym, co zaleca reklama, kochania i nienawidzenia tego, co kochają i nienawidzą inni”⁴².

Emancypująca się i wyemancypowana edukacja, uwolnione od ideologii kształcenie

⁴⁰    T. Borkowski, Dylematy cywilizacyjne społeczeństwa polskiego w świetle teorii pól wolności, w: Społeczeństwo polskie u progu przemian, Wrocław - Warszawa - Kraków: Ossolineum 1991.

⁴¹    H. Marcuse, Człowiek jednowymiarowy, s. 21.

⁴¹ Ibidem, s. 22.

i wychowanie stanowi ważny czynnik generujący aspiracje i dążenia emancypacyjne uczniów i nauczycieli. Jednocześnie należy zdawać sobie sprawę z tego, że uwolnienie się edukacji od nacisków, powstanie nowych struktur oraz organizacji dydaktycznych i wychowawczych może doprowadzić do nowej kolonizacji. Wytworzona w procesie emancy-powania się nowa koncepcja kształcenia i wychowania nabiera znamion nowej ideologii i jako taka może zniewalać uczniów lub nauczycieli albo jednych i drugich. W ten sposób zniewolona edukacja może - o czym wspominałam - przemienić się w dyktaturę.

Powyższa uwaga świadczy o konieczności ustawicznej racjonalnej otwartości procesu zmiany w oświacie i edukacji poza oświatą. Wolność edukacji jest wartością zadaną. Osiąganie jej wiąże się z krytycznym podejściem do tradycji oraz uwzględnianiem procesów globalizacji w sferze kultury, gospodarki i polityki.

Pojmowanie emancypacji jako integracji poznania i zmiany sytuacji historycznej poznającego i działającego podmiotu sprawia, że przedstawione wyżej sposoby pojmowania relacji edukacji i emancypacji (tzn. wychowanie do emancypacji, emancypacja poprzez edukację oraz emancypacja edukacji) są komplementarne, dopełniają się.

Świętość tradycji i tradycyjnego porządku (świętość relacji władzy i podwładnych) usprawiedliwia panowanie starszego/mądrzejsze-go/silniejszego nad młodszym/słabszym.

Klasyczne kojarzenie panowania z władzą polityczną usuwa z pola widzenia nadzorowanie w procesach rozwoju i uczenia się. Potocznie przyjmuje? się, że źródłem konfliktu w szkole (instytucji edukacyjnej) jest odmienność interesów aktorów (podmiotów) - nauczyciela i ucznia, rzadziej zaś w polu refleksji znajduje się niesprawiedliwa (nierówna) dystrybucja dóbr oraz dostępu do nich.

Cechy emancypacyjnej teorii edukacji

Emancypacyjna teoria edukacji jest systematycznie rozwijaną integracją myślenia i intencjonalnego rozwoju osoby i zmiany społecznej. Stanowi ona tło i ramy opisu, wyjaśniania i projektowania edukacji oraz kryterium oceny jej rezultatów. Jest sposobem konceptualizacji procesów rozwoju podmiotu indywidualnego i zbiorowego. Jej przedmiotem jest odkrywanie i praktyczne zorganizowanie procesu emancypowania się podmiotu poprzez oświecenie.

Integralny związek z praktyką pedagogiczną sprawia, że cechy emancypacyjnej koncepcji edukaq'i obejmują całość tego nurtu. Jednak do wyodrębnienia specyficznych cech każdego z elementów, niezbędne jest ich odrębne omówienie. Na początku wskażę właściwości zdań, za pomocą których wyrażane są projekty i oceny działań edukacyjnych ukierunkowanych na kształtowanie kompetenqi emancypacyjnych i zmienianie elementów świata życia.

Sądy i twierdzenia na temat warunków rozwoju osoby i zmiany społecznej muszą spełnić wymogi dyskursu naukowego. Oznacza to, że jego treścią jest to, co jest racjonalne, zdania stosowane w argumentacji spełniają kryteria prawdziwości, a użyte pojęcia i terminy są jednoznacznie zdefiniowane. Przypisane są im konkretne desygnaty (fakty, zjawiska, procesy). Są one sformułowane na podstawie wyników badań, znajdują więc potwierdzenie w empirycznie istniejącej rzeczywistości. Sformułowane sądy i twierdzenia zawierają konstatacje i projekty dotyczące specyfiki życia społecznego