img203 (9)

U) I. NADRODZINA PSZC/OI AI‘()IDEA

Znamiennym rysem fauny pszczół jest występowanie gatunków południowych, które reprezentują elementy: medyterraneński (lub submedyterraneński), pontyj-ski (subpontyjski) i ponto-medyterraneński (łącznie 24,7%). Gatunki te są najbardziej charakterystyczne dla stanowisk suchych, słonecznych zboczy wzgórz, piaszczystych wydm i tym podobnych. Występują zarówno w niżowej jak podgórskiej części kraju, najobficiej jednak na południu i południowym wschodzie.

W Polsce obserwuje się stałe pogarszanie się jakości środowiska przyrodniczego, m.in. poprzez skażenie powietrza związkami siarki, powodującymi zamieranie lasów. Parki narodowe i rezerwaty przyrody pozbawione najczęściej otuliny, niszczone są przez rolnictwo, dziką zabudowę oraz niekontrolowany ruch turystyczny i sobotnio-niedzielny wypoczynek. Bezpośrednie zagrożenie dla owadów stanowią chemiczne środki ochrony roślin, stosowane często w sposób nieprawidłowy. Ponadto, w krajobrazie rolniczym nagminnie niszczone są ostoje zwierząt, do których należą przydroża, miedze i zadrzewienia śródpolne.

Nasilanie się wymienionych czynników zagraża zwłaszcza gatunkom rzadkim, o wyspowym rozmieszczeniu. Na naszych oczach zginęła jedyna polska kolonia Chalicodoma parietina Fourcroy, a wraz z nią - nieznana z innych stanowisk - również Stelis franconisa Bliithgen (Strojny 1987). Można podejrzewać, że podobny los spotkał również dwa gatunki - Xylocopa valga Gerstaecker i X. yiolaca (L.). Te łatwo dostrzegalne z powodu dużych rozmiarów i charakterystycznego ubarwienia pszczoły nie były w Polsce obserwowane od kilkudziesięciu lat, chociaż wcześniej zarejestrowane zostały na kilkunastu stanowiskach.

Znaczną grupę stanowią gatunki określone jako „narażone”, znane obecnie / nielicznych lub pojedynczych stanowisk, często - ale nie zawsze - o specyficznych wymaganiach środowiskowych. Odnosi się to również do najlepiej poznanych trzmieli, przy czym nie chodzi wyłącznie o gatunki rzadkie z powodu większych wymagań środowiskowych i osiągających w Polsce kres swojego zasięgu (Bambus maculidorsis Skorikov, B. laesus mocsaryi Kriechbaumer czy B. mesomelas Gerstecker ale również takich, które dotychczas zasiedlały znaczną część kraju, jak: B. soroeensis (F.) B. confusus, (Schenck), B. jonellus (Kir-by), B. ruderatus (F.), B. humilis (Illiger), B. veteranus (F.) i B. pomorum (Panzer). Dziś gatunki te są rzadko obserwowane, wycofują się bowiem z wielu dotychczas nawet liczniej zajmowanych środowisk wskutek intensyfikacji rolnictwa (Pawlikowski 1987), przemysłu (Kosior, Nosek 1987) lub rozwoju komunikacji i nasilającego się ruchu turystycznego (Kosior 1987). Dotyczy to również terenów uchodzących dotąd za najmniej zagrożone (zniszczone), np. Bieszczad.

Dość specyficzną grupę stanowią kolonie żądłówek, w tym i pszczół, zamieszkujących gliniane ściany starych zabudowań wiejskich. W naturalnych warunkach gatunki te gniazdują w gliniastych lub lessowych stokach pagórków, ścianach parowów itp. Przykładem może być Anthophora pubescens (F), po-spoi i la na Podolu i częstsza w południowo-wschodniej Polsce, podczas gdy w środkowej i północnej części kraju spotykana tylko na nielicznych, izolowanych stanowiskach. Gliniane ściany starych budynków są miejscem gniazdowania również: Anthophora plumipes (Pallas), A.plagiata (Illiger), Anthidium numicatum (L.), Megachile ericetomm (Lep.), M.rotundata (F.), Osmia rufa (L.), O. mustelina (Gerstaecker) i Hoplitis adunca (Panzer) (Banaszak 1970). Wśród wymienionych gatunków pewnym ewenementem jest Anthophora plagiata, zakładająca gniazda w koloniach liczących nierzadko po kilka tysięcy osobników. Na podkreślenie zasługuje fakt, że poza glinianymi ścianami lub spojeniami cegieł, na terenie przynajmniej Wielkopolski nie obserwowano gniazdowania tego gatunku (Banaszak 1982). Gliniane budynki są już zanikającym elementem architektury wsi, a wraz z nimi giną ostatnie stanowiska tych owadów. Jeszcze w roku 1966 w pobliżu Poznania stwierdzono 15 stanowisk Anthophora plagiata (Banaszak 1971), dzisiaj niestety już nie istniejących.

Czerwona lista pszczół Polski (Banaszak 1992) obejmuje 221 gatunków, co stanowi blisko połowę (48,5%) ogólnej liczby tych owadów w kraju. Do kategorii wymarłych zaliczono 12 gatunków (2,6% fauny pszczół). Trzy gatunki (0,6%) określono jako wymierające, dalszych 38 gatunków (8,3%) uznano /a narażone 54 (11,9%) - za gatunki o nieokreślonym stopniu zagrożenia, i 114 (25,0%) - jako rzadkie.

1.6. Cykl życiowy i etapy rozwoju społecznego pszczół

Z biologicznego punktu widzenia nadrodzina Apoidea charakteryzuje się występowaniem zarówno samotnie żyjących pszczół, przedspołecznych i właściwie społecznych, jak też pszczół pasożytniczych.

Społeczeństwa pszczoły miodnej, podobnie jak to jest w przypadku innych owadów określanych terminem „właściwie społeczne”, charakteryzuje występowanie trzech następujących cech (Wilson 1979):

1)    osobniki jednego gatunku wspólnie opiekują się potomstwem,

2)    istnieje podział pracy (kasty płciowe),

3)    współwystępują przynajmniej dwa pokolenia zdolne do pracy dla całej rodziny.

Wymienione cechy mogą występować u różnych owadów niezależnie od siebie, czego rezultatem jest występowanie etapów prowadzących od samotnego trybu życia do „prawdziwie” społecznego. Różne (pośrednie) formy społecznego zachowania, z wyłączeniem zachowania właściwie społecznego, E.D.Wilson (1966, 1979) określa mianem przedspołecznego. W obrębie tej kategorii zachowań wyróżnia się kilka niższych stadiów zachowania społecznego: podspołeczne, gro-