IMGP9085

Sir James Frazer i jego Złota Gałąź

(5 tomów, 1929 r.). Publikacje te, jak pisze E. R. Leach, miały przypominać kolegom Frazera z uniwersyteckiej korporacji, że pozostał on nadal wybitnym filologiem klasycznym, z którego to tytułu był niegdyś po raz pierwszy wybrany członkiem Trinity College ¹.

Mimo jednak że Frazer pozostał wierny filologii klasycznej, dziedziną nauki, do której należą jego główne dzieła, nie jest filologia, lecz antropologia kulturalna (etnologia). Zainteresował się nią po przeczytaniu Cywilizacji pierwotnej E. B. Tylora. Pogłębienie tego zainteresowania i początek samodzielnych antropologicznych poszukiwań wiążą się z przyjaźnią i współpracą z Williamem Robertsonem Smithem. Gdy szkocki teolog, W. Robertson Smith, wybitny znawca języków, religii i kultów orientalnych, późniejszy autor Wykładów o religii Semitów (1889), popadł w konflikt ze swymi kolegami z powodu nieortodoksyj-nych artykułów o Biblii i porzucił uczelnię, której był profesorem, zamieszkał w Trinity College. Tam w latach 1883—1885 zaprzyjaźnił się z młodszym odeń Frazerem. Będąc wydawcą IX wydania Encyklopaedia Britannica Robertson Smith wciągnął Frazera do pracy nad poszczególnymi artykułami. Między innymi Frazer opracował do encyklopedii dwa hasła z zakresu antropologii kulturalnej, mianowicie Tabu i Totemizm. Studia związane z przygotowaniem tych artykułów zapoczątkowały jego działalność jako antropologa.

Brytyjska antropologia kulturalna przeżywała wówczas okres szybkiego rozwoju. W rezultacie działalności takich uczonych, jak J. F. Mac Lennan, A. Lane-Fox Pitt Rivers, Sir John Lubbock (1844—1913), a przede wszystkim Edward B. Tylor (1832—1917), przekształciła się ona z niesystematycznej refleksji nad egzotycznymi ludami, w uznaną naukę o akademickim charakterze. Sprzyjał temu fakt, że jej teoretyczną podstawę stanowiła mieszczańska doktryna postępu, niezmiernie popularna wówczas idea o powolnym i stałym podnoszeniu się ludów od stanu zbliżonego do zwierzęcej dzikości do stanu charakteryzującego się zdobyczami cywilizacji wiktoriańskiej epoki. Postęp ludzkości traktowany był przy tym najczęściej jako dalszy ciąg ewolucji w przyrodzie, której zasady sprecyzowali koryfeusze ówczesnej nauki i filozofii, Karol Darwin i Herbert Spencer. Antropologowie zajmowali się właśnie odtwarzaniem przebiegu postępu, a zwłaszcza jego wcześniejszych stadiów. W tym celu wykorzystywali dane pochodzące od współczesnych ludów niecywilizowanych, które powszechnie uznawano za przedstawicieli pierwotnej epoki w dziejach ludzkości, za naszych żyjących przodków.

Związek antropologii z akceptowaną powszechnie doktryną postępu ²

w niemałym stopniu przyczynił się do tego, źe stała się ona nauką bardzo popularną. Wyniki jej badań interesowały szersze kręgi wykształconych czytelników. Rosło stale grono specjalistów-antropologów, zajmujących się teoretycznie uogólnianiem informacji o odległych ludach, dostarczanych przez podróżników, misjonarzy, kupców i administratorów kolonialnego imperium Wielkiej Brytami.

Cenionym specjalistą antropologiem stał się i Frazer. Na polu antropologii rozwinął on wkrótce ożywioną działalność. W 139Q^ r. opublikował pierwsze wydanie The Gólden Bough — Złotej Gałęzi, książki, która po rozszerzeniu i uzupełnieniach stanowić miała najważniejsze dzieło jego życia i główny tytuł do sławy.

Praca nad tym dziełem trwała niemal do końca żyda Frazera. Wydanie pierwsze, dwutomowe, zastąpiło w 1900 roku wydanie drugie, obszerniejsze, obejmujące trzy tomy. Zachowując zasadniczy wątek dzieła, który stanowi poszukiwanie wyjaśnienia dziwnego zwyczaju następstwa kapłanów Diany wTffrycji, Frazer''dodawał stale nowe materiały na poparcie swoich tez dotyczących magii, różnych kultów, formowania się władzy politycznej itp. Rozbudowa dzieła trwała i po ukazaniu się drugiego wydania. Poszczególne partie książki były rozszerzane i stawały się osobnymi publikacjami. Frazer połączył je następnie w wydaniu trzecim Złotej Gałęzi opublikowanym w latach 1911—1915 i liczącym 12 tomów. W 1922 roku przygotował poza tym wy damę skrócone, wielokrotnie przedrukowywane, które stanowi podstawę niniejszego tłumaczenia. Nadal zresztą gromadził nowe materiały. Wydał je w 1936 r. pt. Pokłosie (Aftermath). Uzupełnienie ,yZłotej GałęziDo cyklu Złotej Gałęzi należy wreszcie kilka mniejszych publikacji, takich jak np. Wykłady o pierwotnych dziejach instytucji królewskiej².

Cykl .publikacji związanych ze Złotą Gałęzią nie był bynajmniej jedyny. Drugi taki cykl, zapoczątkowany także w okresie współpracy z W. Robertsonem Smithem, tworzą prace poświęcone totemizmowi. Główną pozycję w tym cyklu stanowi czterotomowe dzieło Totemizm i egzogamia (1910 r.). Inny cykl poświęcony był zagadnieniom antropologicznym w Starym Testamencie (.Folklor w Starym Testamencie, 3 tomy, 1918 r.).

Szereg antropologicznych publikacji Frazera nie wchodzi zresztą w skład tych trzech cyklów. Obok wielu artykułów wymienić trzeba tutaj zwłaszcza pozycje książkowe, takie jak Wiara w nieśmiertelność i cześć oddawana zmarłym (3 tomy w wydaniu z 1922 r.). Adwokat ¹

11

1

Wykłady te ukazały się w języku polskim pt. Czarownik, kapłan, król, w tłumaczeniu I. Wajnberga (Warszawa 1911).

2

Por. E. R. Leach, The Golden Bough ot Gilded Twig?, „Daedalus”, Spring 1961, s. 372.