IMG705

58 III. Morfologia przedstawienia teatralnego

spektaklu teatralnego — wydobywa aspekty przez tamtą nieuwzględnfa-ne, ignorowane bądź przemilczane.

1. Rzeczywistość przedstawiająca i rzeczywistość przedstawiona

Teatr jest sztuką, w której materialne elementy i własności przedstawienia są czymś nie mniej istotnym w tworzeniu całościowego przekazu niż modelowana dzięki nim rzeczywistość fikcji. Refleksja na ten temat należy do fundamentalnych założeń teorii teatru, bez względu na filozoficzną i metodologiczną orientację, jaką teoria ta obiera. Najkrótsza definicja określa czynniki niezbędne do zaistnienia zjawiska teatru i ujmuje Jego istotę, którą jest granie, tworzenie fikcyjnej rzeczywistości przez aktora wobec widza. Fikcyjnej nawet wtedy, gdy stanowi ona odtworzenie (kopię) wypadków, jakie miały miejsce w planie realnym” (Hausbrandt 1990: 29). Zbigniew Raszewski (1991) w celu rozróżnienia i zarazem wskazania ścisłej współzależności tych dwóch sfer widowiska teatralnego przyjmuje podział na świat przedstawiający (czyli rzeczywistość sceniczną, rzeczywistość gry) i świat przedstawiony. Świat przedstawiający — materialny — to ten, na który składają się realne oso-1 by i przedmioty: aktorzy, dekoracje, rekwizyty, efekty dźwiękowe, muzyka, słowa sztuki, i który jest fundamentem do stworzenia „niewidzialnego”, niedostępnego dla nas świata przedstawionego. Świat przedstawiony będący tworem tamtego, niedostępny w sensie fizycznym, niedotykalny —jest światem fikcji.

Rozróżnienie tego rodzaju zaproponował już fenomenolog Roman Ingarden, mówiąc o przedmiotach reprezentujących, którymi są „aktorzy”, czyli realne przedmioty w konkretnym wystawieniu dzieła te-1 atralnego, oraz przedmiotach reprezentowanych — przedstawionych w widowisku teatralnym, tworzących świat przedstawiony. Dla Ingardena przedmioty reprezentowane są tworami czysto intencjonalnymi (fikcyjny-1 mi) i—jak podkreśla — to, co reprezentujące, nie należy do świata przed- I stawionego, a jedynie służy jego ukonstytuowaniu. „Nie należy zapomi-S nać, że aktorzy (ludzie i »rekwizyty«) nie tworzą składnika widowiska I teatralnego. Są oni jedynie psychofizycznymi podstawami bytowymi wystawionego na scenie widowiska, których składniki stanowią dopiero 1 osoby przedstawione w dziele, dramatis personae” (Ingarden 2003a: 103). I Współczesna, ogromnie zróżnicowana praktyka teatralna, wydobywająca® częstokroć to, co realne w przedstawieniu, jak również podążająca za nią 1 refleksja teoretyczna (zwłaszcza inspirowana teorią performatywności) mocno podważają jednak ten klarowny podział, dowodząc tym samym, że trudno dziś utrzymać sztywność takiego stanowiska. W ujęciu estetyki performatywności, odsuwającej na dalszy plan sprawę reprezentacji i tworzenia innego, umownego świata, przedstawienie jest nade wszystko zdarzeniem polegającym na konfrontacji i interakcji dwóch grup osób w pewnym czasie i przestrzeni, zdarzeniem umożliwiającym wspólne przeżycie określonej sytuacji w cielesnej współobecności. Tradycyjną relację przedstawiający — przedstawiany opisuje się natomiast jako współistnienie porządku obecności i porządku reprezentacji.

Teatr stwarza rzeczywistość fikcyjną za pomocą elementów realnej rzeczywistości — na tym polega szczególny sposób jego istnienia, zapewniający mu odrębne miejsce wśród innych dziedzin sztuki. Pokrewna ze względu na swą materialność rzeźba nie tworzy fikcji; film, należący tak jak teatr do grupy sztuk widowiskowych, pozbawiony jest w istocie elementu materialnego. Każde widowisko teatralne odbywa się w pewnym wydzielonym z rzeczywistej przestrzeni miejscu, w którym prezentowane są widzowi jakieś działania — co zbliża teatr do innych typów widowisk. Jednocześnie zaś działania te oraz akty mowy, jakie przedstawiają aktorzy, ustanawiają rzeczywistość fikcyjną, a to z kolei jest jedną z cech (nie jedyną) decydujących o odrębności teatru w świecie widowisk. Jak zauważa Annę Ubersfeld (2002: 117), przedmiot użyty do gry teatralnej jest w świecie przedmiotem właściwie identycznym (lub funkcjonalnie podobnym) z przedmiotem pochodzącym z rzeczywistości nieteatralnej, w stosunku do którego staje się znakiem ikonicznym; jest on przedmiotem usytuowanym w konkretnej przestrzeni sceny. Pozostaje w relacji mime-tycznej wobec czegoś znajdującego się w świecie zewnętrznym i jednocześnie stanowi element autonomicznej rzeczywistości wykreowanej na scenie. W przedstawieniu teatralnym zawsze nakładają się na siebie i w różnych proporcjach uwidoczniają te dwa jego aspekty. Na tym polega złożona, subtelna gra między realnym i wyobrażonym, która w zależności od sposobu inscenizacji (przyjętej konwencji, stylu, poetyki) eksponuje tworzenie odrębnego zespołu środków reprezentacji albo też reprodukcję przypominającą rzeczywisty świat. Możliwości uwydatniania bądź minimalizowania któregoś z tych dwu wymiarów rozciągają się od naturalizmu po najdalej idącą umowność. Zawsze jednak tak wytworzona rzeczywistość sceniczna posiada własny, odrębny byt, a jej „autonomiczność i niezależność (...) od otaczającego świata polega na autonomii przestrzeni i czasu oraz umownej kreacji egzystencji wpisanej w założone warunki” (Hausbranpt 1990: 42).

Właściwa przedstawieniu dwoistość ma swój odpowiednik (i zwykle punkt wyjścia) w tekście dramatu, w którym zaprojektowane zostają jak je nazywa Sławomir Swiontek — relacja symboliczna i relacja ludycz*