MBJ F � Saussure [ tekst na 1 zajecia]6

ozróżnieniom nie grozi więc żadne niebezpieczeństwo ze strony pewnych niejasnych terminów nie pokrywających się w różnych językach. Tak na przykład po niemiecku Sprache będzie oznaczać i 'mowę’, i 'język’; Rede kIpowiada mniej więcej 'mówieniu’, lecz dołącza się tu pewien specjalny odcień 'przemówienia’. Po łacinie serrno oznacza raczej 'mowę’ i 'mówienie’, podczas gdy lingua znaczy 'język’ i tak dalej. Żaden z tych wyrazów nie odpowiada dokładnie sprecyzowanym wyżej pojęciom; dlatego w łaśnie wszelka definicja w odniesieniu do wyrazu jest bez wartości; zła to metoda, gdy się wychodzi od wyrazów, by definiować rzeczy.

Zrekapitulujmy cechy języka:

1. Jest on przedmiotem wyraźnie określonym w bezładnej całości faktów' mowy. Można go umieścić na określonej części obwodu, gdzie obraz słuchowy kojarzy się z pojęciem. Jest częścią społeczną mowy, znajdującą się poza jednostką, która sama nie może go ani stworzyć, ani zmodyfikować; istnieje jedynie na mocy pewnego rodzaju runowy |zawartej między członkami danej społeczności. Z drugiej strony, jednostka musi odbyć pewną praktykę, by poznać jego zasady; dziecko przyswaja go sobie stopniowo. Jest on czymś tak dalece odrębnym, że człowiek pozbawiony możności posługiwania się mówieniem zachowuje język, jeśli tylko rozumie znaki głosowe, które słyszy.

2.1Język, różny od mówienia,) jest przedmiotem, który można badać od-dzielnie. Nie mówimy już językami martwymi, możemy natomiast w znacznej rmerze ywzyswcńć. sobie ich ustrój językowy. Nauka o języku nie tylko może się óoeyśe iwz Vw\vy\\ eiemewtów mowy, \ecz wiaświe jest możliwa jeóyme wieóy, gdy te elementy z niej wyłączymy.

3.    Podczas gdy Linową jest różnorodna, język w ten sposób wyodrębniony ma naturę jednorodną: jest to system znaków, w którym istotny jest jedynie | związek znaczenia i obrazu akustycznego i w którym obie części znaku są w równej mierze psychiczne^{1 2 3}.

4.    Język, w nie mniejszym stopniu niż mówienie, jest przedmiotem kon-kretnym, co jest z dużą korzyścią dla jego badania. Znaki językowe, chociaż z istoty swej psychiczne, nie są przecież abstrakcjami; zatwierdzone przez zbiorową zgodę asocjacje, których ogół stanowi język, są rzeczywistościami mającymi siedzibę w mózgu⁴. Poza tym znaki języka są, by się tak wyrazić,| dotykalne; pismo może je utrwalić w obrazach mnowTiych, natomiast nietnoż liwością byłoby sfot ografowanie we wszystkich szczegółach aktów' mówienia; fonacja najmniejszego nawet wyrazu wymaga nieskończonej liczby mchów.; mięśniowych, bardzo trudnych do rozpoznania i przedstawienia. W języku-

natomiast pozostaje tylko obraz akustyczny, a ten może być przełożony na stały obraz wzrokowy. Jeśli się bowiem pominie wielką liczbę ruchów koniecznych do zrealizowania go w mówieniu, każdy obraz akustyczny jest tylko, jak zobaczymy, samą ograniczonej liczby elementów, czyli fonemów , które z kolei mogą być przedstawione przez odpowiednią liczbę znaków' w piśmie. Ta w łaśnie możliwość utrwalenia rzeczy odnoszących się do języka sprawia, że słownik lub gramatyka mogą być jego wiernym przedstawieniem, skoro język jest składnicą obrazów akustycznych, a pismo — dotykalną formą tych obrazówⁱ⁷.

§ 3. MIEJSCE JĘZYKA WŚRÓD FAKTÓW SPOŁECZNYCH. SEMIOLOGIA

Powyższe cechy pozwalają nam odkryć inną cechę, o wiele ważniejszą. Język, w ten sposób wyodrębniony w całości faktów' mowy, można zaliczyć do faktów’ społecznych, natomiast nie można do nich zaklasyfikować mówi’.

Widzieliśmy, że język jest instytucją społeczną; pod wielu jednak względami różni się on od innych instytucji politycznych, prawnych itd. Aby zrozumieć jego specyfikę, trzeba wprowadzić nowy porządek rzeczy.

Język jest systemem znaków wyrażających pojęcia i dzięki temu można ^{5 6}

43

1

Strakturaliści krytykowali psycliologizm de Sa«ssnre’a, uważając, że pozostaje ona ur sprzeczności z innymi tezami jego teorii, przede wszystkim zaś z koncepcją autonomii ^ językoznawstwa. Dziś obserwujemy nawrót do psychologizmn w postaci tzw. mentalizninj

2

gramatyki transformacyjno-geiieratywnej, por. N. Cliomsky, Langnage and Mind, Harcourt,'|

3

Brace & World, New York 1968.

4

“ O współczesnych badaniach nad biologicznymi aspektami mowy zob. E.H. Lemieberg,;| Biologieal Foundation« of Language, Wiley, New York 1967.

5

¹⁷ W źródłach rękopiśmiennych Kursu do tego akapitu nie ma mowy o piśmie (zob. Eugler, s. 44, k. 2-5, 2G3-209). Pomysł zatem, ażeby znaleźć potwierdzenie aspektu konkretnego

6

^:realizowalnego znaków językowych w możliwości icli utrwalenia za pomocą pisma, nie pochodzi od de Sau88iire'a, lecz od redaktorów Kursu, którzy nie mogąc zrozumieć myśli R deSaussure’a dotyczącej stosunku abstrakcji do konkretu w analizie językoznawczej, w fen Śg sposób starali się ją zinterpretować. De Mamo (s. 425-426. przyp. 70) trafnie w skazuje, że 7^de Saussure chciał tu podkreślić fakt, iż utożsamienie dwócl] kompleksów dźwiękowych lub 5g {łWóćh znaczeń nie może się opierać na podobieństwach dźwiękowych lub psychologicznych, ITeCfź na interpretacji obu kompleksów dźwiękowych i obu znaczeń jako replik tego samego iptypti, jako fizycznie i psychologicznie różnych użyć elementów językowo identycznych. Ta ■feidentyczność pozbawiona uzasadnień fizyczuo-akustycznych czy logiczno-psychologicznycli SjeSt jedyną gwarancją faktu, że w obrębie danego społeczeństwa i danej kultury znaczenia -.grupowane w takie a nie inne klasy oraz realizacje dźwiękowe w takie a nie inne klasy, -^'.^prowadzenie rozgraniczeń w masie znaczeniowej i w masie dźwiękowej ma zatem charakter $gsS8Bitralny, tzn. nie uzasadniony cechami fizjologicznymi, akustycznymi, psychologicznymi, ||| IBgicznymi odróżnianych bytów. Takie rozgraniczenia są zatem schematami abstrakcyjnymi, których opierają się konkretne znaczenia i konkretne dźwięki. Samo przez się jest ^zrozumiałe, że takie abstrakcje działają w sposób konkretny, skoro kierują zachowaniami jgj^jtjkowymi jednostek. Formułując tezę o abstrakcyjnym charakterze elementów językow ych 'l'. i ich konkretnym działaniu, de Saussure natknął się na trudność epistemologiczną, z którą jS§ij$ mógł sobie poradzić, albowiem swoje założenia metodologiczne opierał na filozofii Kttntowskiej i pozytywistycznej, a abstrakcja w ujęciu Kanta i w interpretacjach pozytywis-jgfjłiżnych jest cechą ujemną i nie ma wartości faktu. Z roli abstrakcji w nauce zaczęto lepiej JjSf-sobie zdawać sprawę w’ związku ze zrozumieniem znaczenia konwencjonalnych elementów Symbolicznych w życiu społeczeństwa, Stało się to dzięki pracy takich uczonych, jak Cli. S. JIĘełrce, E. Mach, E. Cassirer, J. Dew’ey, R. Carnap i in. De Mamo słusznie zauważa, że n początku tego ruchu był również de Saussure.