P1021084 (2)

20 I. Objawienie: Biblia

się powszechnie, że nie jest to dzieło Jeremiasza, choć w Wulgacie jemu przypisuje się ten utwór - w przeciwieństwie do Biblii hebrajskiej. Czas powstania proroctwa Barucha, umieszczonego bezpośrednio po Lamentacjach w Wulgacie, jest niepewny. W Babilonie podtrzymywał wygnańców na duchu anonimowy prorok, późny, lecz autentyczny uczeń Izajasza; jego dzieło, ułożone w latach poprzedzających 538 r. przed Chr. (gdy Cyrus Wielki, zdobywszy Babilon, pozwolił Żydom wrócić do Palestyny), jest zawarte w proroctwie Izajasza 40-55. Rozdziały te stanowią teologiczny (i poetycki) szczyt Starego Testamentu. Tuż po powrocie do Jerozolimy inni członkowie szkoły Izajasza dodali do tego proroctwa rozdziały 56-66.1 nie koniec na tym: w V w. rozdziały 34-35 i 24-27 zamknęły ostatecznie to dzieło, które zaczęło się w VIII w. Ale wraz z Deutero-Izajaszem (jak nazywamy nieznanego autora Iz 40-55) ruch prorocki osiągnął swój punkt kulminacyjny; będzie teraz stopniowo zamierać - by zniknąć w IV w. - aż przyjdzie czas wypełnienia.

Pierwsi z wygnańców powrócili z Babilonu do Jerozolimy w 538 r. przed Chr.; Świątynia i miasto zostały ostatecznie odbudowane. Rzecznikami tego dzieła odbudowy byli Aggeusz i Zachariasz (jedynie Za 1-8 należy do tego okresu). Wtedy to - najpóźniej na początku V w. - ustalono ostatecznie treść Prawa. Deuteronomium, ponieważ uzupełniało relację o Mojżeszu, zostało oddzielone od wielkiego utworu historycznego (Jozue - Królowie) i dołączone do pierwszych czterech ksiąg Biblii. Tak powstał Pięcioksiąg. Małą księgę Rut napisano prawdopodobnie wkrótce po powrocie (choć być może pojawiła się jeszcze przed wygnaniem). Ostatni z proroków: autor(rzy) Izajasza 34-35, 24-27, Malachiasz, Abdiasz, Joel oraz autor rozdziałów 9—14 księgi Zachariasza, wystąpili w V i IV w.

Wówczas też, zwłaszcza w V w., znajdował się w rozkwicie inny typ literatury: literatura mądrościowa. Nie było to bynajmniej czymś zupełnie nowym, gdyż już za rządów Salomona praktyczny pogląd na świat znalazł wyraz w przypowieściach i sentencjach kierujących życiem codziennym. „Przez »mądrość« należy rozumieć nie tylko encyklopedyczną wiedzę o wszystkim pod słońcem, lecz także zwięzłe określenie wszelkich form ludzkiego postępowania, szczególnie zaś umiejętność bycia skończonym dżentelmenem. Umiejętność tę, nieodzowną do osiągania udanej kariery, praktykowano całe stulecia w Egipcie.”¹ W Izraelu jednak ta praktyczna mądrość czerpała zawsze - przynajmniej w pewnym stopniu - natchnienie z wiary w Jahwe; tendencja ta nasiliła się po wygnaniu. W V w. przybrała ostateczny kształt księga Przysłów (której części sięgają jeszcze czasów Salomona), a wkrótce potem pojawiło się poetyckie arcydzieło Biblii: księga Hioba.

Księga Hioba nie jest bynajmniej jedynym poetyckim utworem w Biblii. Przede wszystkim mamy tu psalmy; niektóre z nich ułożył niewątpliwie Dawid, liczba ta zaś stale wzrastała. Budowa drugiej Świątyni (po powrocie z wygnania)

i przywrócenie kultu świątynnego dało nowy impuls do układania tych liturgicznych poematów i do adaptacji starszych psalmów. Jest bardzo prawdopodobne, że do końca IV w. skompletowano Psałterz w znanej nam dzisiaj postaci. W tymże wieku ukazała się Pieśń nad Pieśniami.

Piśmiennictwo historyczne nie skończyło się wraz z wygnaniem; okres restauracji, zdominowany przez postacie Ezdrasza i Nehemiasza, znalazł także swego historyka. Księgi pierwsza i druga Kronik, Ezdrasza i Nehemiasza (cztery księgi w naszej Biblii) tworzą w istocie tylko jeden tom, dzieło jednego autora, którego zwiemy dla wygody Kronikarzem. W pierwszej części tego utworu (1, 2 Km) autor korzysta w wielkiej mierze z ksiąg Samuela i Królewskich. W drugiej części opiera się na pamiętnikach Ezdrasza i Nehemiasza oraz na innych dokumentach tego okresu. Różnice między pierwszą i drugą księgą Kronik a księgami Samuela i Królewskimi są wyraźne, podczas bowiem gdy te ostatnie są historią religii, Kronikarz napisał teologię historii. Skłaniając się ku deuteronomistom, uwypuklił on religijne posłannictwo w historii swego ludu; korzystał jednak z tego materiału o wiele swobodniej niż oni. Pisał dla swych współczesnych, wykazując im raz jeszcze, że istnienie narodu zależy od jego wierności Bogu; chciał koniecznie, żeby jego naród był świętą wspólnotą, w której mogłyby się wreszcie wypełnić obietnice dane Dawidowi. Dzieło to zostało napisane w IV w., tuż przed panowaniem Aleksandra Wielkiego. Nieco wcześniej, w czasach Ezdrasza, wbrew ciasnemu poglądowi nacjonalistycznemu, autor księgi Jonasza - świetny satyryk - podkreślał uniwersalną Opatrzność Bożą. A prawie w tym samym czasie autor księgi Tobiasza w sposób przypominający formę współczesnej powieści wysławiał Opatrzność Bożą kierującą losami poszczególnych ludzi.

W 333 r. przed Chr., wraz z podbojem Syrii i Palestyny przez Aleksandra, zaczął się w Judzie okres grecki. Dla Żydów, a w każdym razie dla tych. którzy byli wierni swym tradycjom, oznaczało to nie asymilację greckiej kultury - jak działo się gdzie indziej - lecz opór wobec greckiego sposobu życia. Wskazywać na to może chyba wyłonienie się typowo hebrajskiej formy literackiej, mid-raszy.² Forma ta wywarła już wpływ na dzieło Kronikarza, lecz pierwsze rozwinięte midrasze biblijne znajdujemy właśnie na początku okresu greckiego. Na ten okres także (ok. połowy III w.) możemy datować księgę Koheleta (Eklezjastesa), a nieco później, około 180 r. przed Chr., inny pisarz mądroś-ciowy, ben Syrach, napisał Mądrość Syracha (Eklezjastyk).

Wkrótce Żydzi musieli stawić czoło wielkiemu kryzysowi. Gdy na tron syryjski wstąpił Antioch IV (175-163), postanowił zmusić swych żydowskich poddanych do przyjęcia greckiego sposobu życia. Wynikłe z tego prześladowania religijne wywołały powstanie Machabeuszy, które wybuchło w 167 r. przed Chr. Pod koniec pierwszej fazy walk (167-164) ogłosił swe dzieło - aby dodać

1

L. H. Grollenberg, Shorter Atlas of the Bibie, przeł. Mary F. Hedlung, Camden, N. J., Nelson, 1959, s. 94.

2

Midrasz- to metoda egzegezy, która rozwinęła się wjudaizmie dość późno; wyjaśniają w pełni praca: W. Harrington, Record of the Promise: The Old Testament, Chicago, The Priory Press, 1964 (zob. też niżej s. 284.).