P1070304

Brak wówczaa jakiejś więzi motywacyjnej między poszczególnymi znaczeniami wyrazu, tak samo jak w przykładach (niezależnej derywacji.

Istnieje jednak określony, choć pośredni związek między wielokrotnym powoływaniem do żyda tej samej struktury słowotwórczej a procesami zmienności znaczeniowej. Mianowicie zazwyczaj ypozornie tylko w wyniku niezależnej derywacji powstają wyrazy o identycznej postaci słowotwórczej, utworzone tymi samymi formantami od tej samej podstawy; w istocie chodzi o podstawy różne, jeśli słowo wyjściowe zmieniło tymczasem swoje znaczenie.} Spróbujmy to zjawisko zilustrować przykładem. Wyraz bezpiecznik we współczesnej treści 'urządzenie ochraniające instalację elektryczną, parową, wodną przed niebezpieczeństwem pożaru, wybuchu itp.' nawiązuje do przymiotnika bezpieczny użytego w znaczeniu 'niezagrożony'. W tekstach szesnastowiecznych ten sam formalnie rzeczownik ma treść 'zuchwalec' („Bezpieczniku, który powiadasz, że nie wszystko Bóg widzi”. Rej. Ap. 32, L), 'pyszałek, człowiek zbyt pewny siebie'^w, wreszcie (na równi ze wapółpodstawową formacją bezpiecznik) 'człowiek nadmiernie z kim epoufalony*. Wszystkie Uf użycia stanowią wierne odzwierciedlenie starszych znaczeń podstawowego przymiotnika, mianowicie odcieni: 'zuchwały' (,,A snadź by już czas, rozciągnąwszy rękę swoją, uśmierzyć taką bezpieczną śmiałość”. Rej. Ps. 108, v, Sł. Sz.), ‘pewny czego' („Już żaden i dziatek swych własnych bezpieczen nie jest”. Leszcz. Rzecz. A4, Sł. Sz.; „Jest tego bezpieczny, że otrzyma żywot wieczny”. Kanc. Gd. 263, L), 'poufały z barn, pozostający w familiarnych stosunkach’ („Gdy Piotr nie śmiał Pana o to prosić, namówił Jana, aby on, jako z Panem -bezpieczniejszy i który legał na piersiach jego, o to spytał". Sk. Żyw. 2, 427, L).

Od różnych użyć czasownika podmiatać derywowano strukturę podmiot w znaczeniach "fałsz, rzecz sfałszowana' („Który dekret ty podmiotem mienisz, jest to jeszcze Jagiełłowe dzieło”. Smotr. Ex. 93, L), 'podrzutek' („Żydzi nazywali Jezusa podmiotem”. Fam. 118, L) i 'tło', 'podócdółka' („Na jedwabnym podmiecie rozliczne kolory, stosowane z najdroższych kamieni we wzory”. Pot. Arg. 176; „Nazywa się podmiotem słoma, którą pod bydło ścielą”. Czart. Myśl. 31, L).

Plotka ‘nie sprawdzona pogłoska, podawana z ust do ust’ i plotka w dawnym użyciu — 'plecionka’, 'strucla pleciona' nawiązują do odmiennych treści czasownika pleść: dosłownej — i przenośnej ‘mówić byle co’. Analogiczna zależność powtarza się w różnych zastosowaniach rzeczow-

^M Linde daje następującą interpretację semantyczną hasła bezpiecznik: „(człowiek), któremu nawet nie przejdzie przez głowę, żeby się miał na swoich układach zawieść, który na to dobrze śpi, już tego albo owego tak pewny, jak gdyby w ręku miał”.

nika posłuch; w znaczeniu 'wieść, wiadomość'¹⁷ nawiązuje on do podstawowej treści czasownika, w funkcji znaczeniowej 'karność, rygor' — do jego odcienia wtórnego, przenośnego.

Kolejna kwestia trudna — to sposób potraktowania wyrazów, które w pewnym okresie wyszły z obiegu, lecz po jakimś czasie zostały reaktywowane, i to zwykle świadomie, w nowych funkcjach nominały wnych. Można tu podać przykład wskrzeszonych archaizmów wczasy, boisko i harcerz; dwa pierwsze zachowują przynajmniej w powtórnym użyciu swą pierwotną wartość logiczną 'wypoczynek' i 'miejsce boju'^M, natomiast trzeci nawiązuje do tradycji w minimalnym stopniu, kiedyś bowiem oznaczał halabardnika, członka straży przybocznej bądź też żołnierza ■mMriahi. który podejmował wstępne utarczka z wrogiem ^w. Nasuwa się pytanie, czy _k wszystkie przykłady reaktywowania archaizmu traktować jako zjawiska polisemii, czy też tak (kwalifikować tylko takie użycia, które wyraźnie kontynuują starszą tradycję funkcjonowania wyrazu.

Problem odgraniczenia faktów homonimai i polisemii, tek istotny dla badań nad zmianami znaczeniowymi, komplikuje się także w dziedzinie wielofunkcyjnych wyrazów zapożyczonych. Nie zawsze bowiem można jednoznacznie określić, jakie relacje zachodzą między poszczególnymi ich znaczeniami.Jz niewątpliwą 'polisemią mamy do czynienia wtedy, gdy już na gruncie^-polskim, w rezultacie rozwoju znaczenia właściwego pożyczce w języku wyjściowym — powstaje jej treść wtórna; np. latynizm prouńn-cja zyskał w polszczyźnie dziewiętnastowiecznej nacechowany emocjonalnie odcień 'zapadły kąt, obszar zacofany, oddalony od centrów kulturalnych’. Na polskim gruncie powstało też swoiste znaczenie wyrazu literat —- 'człowiek pióra'; do XVIII w. dominowało jego starsze użycie, zgodne z pierwowzorem łacińskim: 'człowiek wykształcony".

Z oczywistą hcrmonimdą mamy z kolei do czynienia wtedy, gdy dwa zapożyczenia z różnych (języków utożsamiają się w polszczyżme formalnie, jak francuskie słowo konfekcja “gotowa odzież' i stary, szesnastowieczny latynizm konfekcja (konfekt) 'przyprawa aptekarska o konsystencji powideł' (ze średniowiecznej łacińskiej formy confectio 'słodycze, cukry, przyprawa aptekarska', zob. F. Sławski, SE)j

/Do dziedziny homommii zakwalifikuje się też naturalnie przykłady zbieżności formalnej pożyczki ze słowem swojskim.! Bezskutecznie szuka-

¹¹ „Propozycja ta na posłuch luba”. Petr. PoL 116 'mila do usłyszenia'; „uszy łechce” — objaśnia Linde. „Pewne posłuchy są, iż Amurat wielkie wojsko jak najpilniej zbiera”. Baz. Sk. 70, L.

>• „Nocy strawił więcej na modlitwie niżeli na wczasie”. OssoL Str. 3, Ł; „Łok-tek, jeżdżąc po boisku, ujrzał Floriana Szarego, który był we dwoje przekłuty spisy". Biel. Kron. 373, SŁ Sz.    .

“ „Król ten przez całe swoje panowanie nie chował harcerzów ani żadnych stróżów zdrowia swego” Petr. Pol. 2; „Panie, daj zwyciężyć te harcerze srogie!” Kanc. Gd. 265, L ‘harcownikóW*.

33

I — Rozwój semantyczny