P1070305 (2)

toby się jakiegoś związku motywacyjnego między uiyciami tego samego kompleksu brzmieniowego bramę — 'wrota” i Tamówika ozdobna’. Pierwszo bowiem ma żródłosłów swojski (pierw, brona) drugie wywodzi się 7. pierwowzoru niemieckiego {Bram). Genezę rodzinną ma mętlik w znaczeniu 'zamęt^{1 2}, obcą natomiast — ten sam element dźwiękowy, użyty w znaczeniu "płaszczyk” („Mętlik kanonicki z futerek”, Troć. cyt. L; z niem. Mantel, Mdnt.elchen). Podobnie poczta bądź pochodzi z niemieckiego Post, a pośrednio — z łacińskiego posita, ibądź ma żródłosłów swojski, gdy występuje w znaczeniu "cześć, składanie hołdu” lub w związanym z nim odcieniu 'podarek będący dowodem czci’Późna pożyczka niemiecka obstalować (nie notuje jej jeszcze Linde, a Słownik "Warszawski podaje ją bez przykładów użycia) miała homonim — stary polski wyraz o znaczeniu 'utwierdzić, umocnić ~J(„Za Jadwigi wieczny pokój między Polakami a Węgry obstalowany został”. Krom. 397; „Pisali, aby ten dzień święty był obstalowan na potomne czasy”. 1 Leop. Esth. 9, 29, L).

(—Nie jest już równie prosta interpretacja zjawisk tak zwanego dwukrotnego zapożycz e’n i a i wyodrębnienie ich spośród przykładów zwykłej polisemii wyrazów obcych^ Nazwą tą określa się powtórne przejęcie słowa z innego języka, niezależne od jego wcześniejszego funkcjonowania na gruncie polszczyzny. Rzeczownik banda został zapożyczony najpierw w znaczeniu 'zgraja, grupa przestępcza² potem zaś dostał się do dziewiętnastowiecznej polszczyzny jako nazwa zespołu orkiestrowego (por. u Prusa: „Ukryta banda, czyli muzyka, wygrywa polkę”. Kart. I, 230, Dor.).

A oto inne przykłady zapożyczeń dwukrotnych: sekunda 'pomoc, sukurs’ ³ i 'jednostka miary czasu’; regal we współczesnym znaczeniu "półka na książki’ i w treści szesnastowiecznej 'organy, organki” („Odejm ode mnie zgiełk pieśni twoich, ani piosnek regałów twoich będą słuchał”. 1 Leop. Amos. 5, 23, L). NdewątpliweTzjawiska dwukrotnego zapożyczenia należą do dziedziny homonimii i oczywiście nie podlegają analizie jako przykłady zmian znaczeniowych. Problem polega jednak na tym, że takich faktów bezdyskusyjnych jest stosunkowo niewiele. Droga, którą poszczególne pożyczki przeniknęły do języka polskiego, moment ich przy-

swojenia — często bywają nieznane. Na przykład czasownik animotuać } dostał się do polszczyzny szeanastowiecznej ⁴ w znaczeniu 'zagrzewać, pobudzać, podniecać!, po raz drugi zaś pojawił się w XX w. jako terrmn teatralny i filmowy oznaczający wprawianie w ruch marionetek i kuk:o- I lek lub preygoSSwywande serii rysunków, która podczas wyświetlani® I stwarza wrażenie ruchu postaci. Trudno powiedzieć, czy chodzi to o dwu- ; krotne zapożyczanie czasownika łacińskiego animare, czy o dwie różne pożyczki — starą, łacińską i współczesną, francuską. Nie zmienia id, co ł prawda, ogólnej kwalifikacji tego przykładu jako klasycznej homonimii, a nie wieloznaczności powstałej w drodze ciągłego rozwoju semantycznego; niekiedy jednak taka różnica interpretacyjna spowoduje właśnie zaliczenie badanego zjawidka do innej kategorii. Tylko na podstawie bardzo obfitego materiału historycznego można byłoby stwierdzić z całą pewnością, czy aktor — średniowieczne 'powód sądowy’^u i aktor — współczesne "artysta teatralny lub filmowy’ stanowią przykłady dwukrotnego przejęcia wyrazu z łaciny, czy też są to dwa zwężenia ogólniejszej treści 'sprawca, osoba działająca’, właściwej pierwowzorowi łacińskiemu ^M.

I jeszcze jeden przykład płynności granic między polisemią a homcmi-mią, tak komplikującej analizę zmian znaczeniowych: niekiedy trudno jest odgraniczyć rezultaty przeobrażeń częściowych — i kalki semantyczne, tj. znaczenia przejęte z języków obcych. Mogłoby się np. pozornie wydawać, że dwa znaczenia wyrazu zamek 'mechanizm zamykający i 'budowla warowna’ łączy więź motywacyjna; w istocie jest to odwzorowanie dwufumkcyjności niemieckiego wyrazu Schloss. Brak więzi między dziewiętnastowiecznymi znaczeniami czasowników: wyręczyć (zastąpić — i 'zyskać’)³* oraz ogłaszać się ('podawać coś o sobie do wiadomości i "rozbrzmiewać’) ²⁷ tłumaczy się tym, że w jednym z użyć (mianowicie w treści wymienionej na miejscu drugim) były to kalki semantyczne (por. ros. wyrućitf i oglaSat’sja).

3* 38

1

W XVI w. formy brona, brana, brama, broma były używane obocznie; por. „Siedział w branie miejskiej" Leop. Gen. 19, 1; „Bolesław w bronę miejską miecza dobywa". Krom. 104; .Mieszczanie wojsku bramy otworzyli". Sk. Dz. 521; „Z brom wypadają". Otw. Ow. 456, L (przełom XVI i XVII w.).

“ „Z największą czcią Pana naszego Jezu Chrysta, ciało jego przyjmujemy, a nie tylko nie grzeszemy, pocztę boską jemu czyniąc, ale gdybyśmy jej nie czynili, ba-rzo byśmy w tym grzeszyli". HrbsŁ Odp. M n_ 3b; „Kazimierz oblubienicy swojej, miasto poczty abo upominku weselnego, 5000 grzywien rocznego dochodu ukazał". Krom. 503, L.

2

„Wkrótce nam Cezar w sekundzie przybędzie". Chrośc. Luk. 177; „Niech w Bogu swoje męstwo, swoją siłę kładzie, a bez jego sekundy nie myśli o zwadzie”. Pot.

3

Zac. 56, L.

4

Najstarsze przykłady jego użycia pochodzą z tekstów przełomu XVI i XVII w., w wieku zaś XVII wydaje się on już słowem dobrze zaadaptowanym w polszczyi-nie; por. „Lud krześcijański na nieprzyjaciela animować”. Powod. Pr. 59, Sł. Sz.; „Brata (...) na bój animując domowy”. Bardz. Luk. 25, L.

« „Ten, co oskarża, albo aktor”. Herb. Stat. 208; .Aktor albo powód jest osoba sprawę przed sąd wnosząca”. Ostr. Pr.C. 2, 21, L.

** Znaczenie ogólne jest wprawdzie notowane u Lindego, ale bez ilustracji przykładowej. Cytaty dziewiętnastowieczne (np. „Wojny i lądowe, i morskie, których bywałem świadkiem, a na czas i aktorem”. Kaczk. Anunc. I. 63, Dor.) mają niewielką wartość dowodową, bo można już się w nich dopatrywać metafory, której podstawę stanowiła zasadnicza treść wyrazu: 'artysta teatralny'.

*• „Ze sprzedaży sprzętów i naczyń można było coś wyręczyć" Jeż,. WD 293. „Książki poleciłem Zygmuntowi sprzedać i wyręczone stąd pieniądze obrócić na fundusz zakładowy”, ibid., 50.

„Ten staw ogłaszający się szumiącym młynem”. Jeż, WD 275: jedyny tego rodzaju przykład cytowany przez Lindego pochodzi z tekstu Jakuba Zebrowskiego (XVII w.), o którego miejscu urodzenia i zamieszkania brak wiadomości; może jednak wywodził się on z ziem ruskich.