10360393�3115955365436y89503781644468869 n

130__S- Z hinoni polskiej leksykografii

z reguły nic na pierwszym miejscu w artykule hasłowym. Językami „towarzyszącymi” są najczęściej ładna, greka i niemiecki; w słownikach XVlIl-wiecz-nych łacinę wypiera francuski.

5.2.1. Słownik J. Mączyńskicgo

Lexuon latino-polonicum Jana Mączyńskicgo ukazał się w Królewcu w' 1564 roku, przy finansowej pomocy księda Albrechta Pruskiego. Liczy około 30 ty$. haseł ładńskich i 20 500 polskich, w tym słowa potoczne i regionalizmy. Pod względem układu, a także wyboru materiału ilustracyjnego autor wzorowa! się przede wszystkim na lacińsko-nicmieckim słowniku Piotra Dasypodiusza (wydanym w roku 1535). Leksykon miał — często wówczas stosowany — układ alfabclyczno-gniazdowy, tzn. we wspólnych hasłach grupowano wyrazy pokrewne słowotwórczo (np. wszystkie czasowniki, także prefik-salnc, oparte na tym samym rdzeniu umieszczane były obok siebie). Z elementów sztuki leksykograficznej obecnych w tym dziele zwracają uwagę u kie

•    Zamieszczanie (choć w sposób niekonsekwentny) objaśnień gramatycznych.

•    Obecność przysłów oraz maksym, sentencji (najczęśdej o rodowodzie starożytnym).

•    Pojawienie się „zaczątkowych” kwalifikatorów w posiad sformułowań typu

jako    jako zową, jako niektórzy mówią itd. Wskazywały one na

ograniczenie terytorialne lub stylistyczne niektórych wyrazów.

• '*Ł<

•    Obfitość haseł związanych tematycznie ze starożytnośdą; dzięki temu słownik mógł służyć za środek upowszechniania wiedzy o kulturze antycznej.

•    Uwzględnienie kolokwializmów-, zwłaszcza frazeologii potocznej, a także wulgaryzmów.

•    Tendencja do unikania zapożyczeń, zwłaszcza latynizmów i germamzmów, wprowadzanie w ich miejsce neologizmów polskich lam, gdzie dla leksemu obcego autor nie znajdował ekwiwalentu, np. przysadr.ik 'asesor' czy niebieskich znamion ccrkiel ‘zodiak’^{1 J}. Troska o rozwój języka polskiego, jaka się w tym działaniu autora uzewnętrznia, wiąże się z ogólnym postulatem podniesienia rangi języka narodowego, związanym z duchem epoki.

** Na marpncBc warto zauważyć. u eonu tej tendencji rok być przedmiotem loouowat> Cręsc ncoiogizmow utworzonych przez M«C7v&U>ego (ulic innych dawnych leksykografów) o.fdy r.ie wetzia do szum i pozosula tworami fikcyjnymi, co oajwyie} przepisywanym; z jedocjo słownika do druprgo (por. ci in Handke 1975). Ostrym krytykiem lej posuwy Mączynskie$0 I S.B Lindego jesz min. A. Bańkowski (2000). który swój sprzeciw łączy jednak Z ogobą niechęcią do wymienionych autorów, wynikając* z przyczyn pozajęzykoziuwczych

Warto również w-spomnieć. że do edycji słownika dołączono pochwalne wiersze kilku ówczesnych poetów , z Janem Kochanowskim na czele. Poświęcił on dziełu Mączyńskicgo jeden wiersz łaciński i dwa polskie, w tym fraszkę, w której przedstawił Lexicon... jako zbiór wiadomości przydatnych w samokształceniu, dotychczas dostępnych tylko wybranym. Muno to protestancki kontekst edycji słownika odbił się negatywnie na jego funkcjonowaniu w obiegu czytelniczym. W 1603 roku dzieło dostało się na indeks ksiąg zakazanych i stopniowo uległo zapomnieniu.

Słownictwo polskie w leksykonie Mączyńskicgo niełatwo poddawało się analizom, gdyż jego lokalizacja była podporządkowana makrostrukturze opartej na porządku haseł łacińskich. Dlatego w XX wieku pojawił się pian (niestety. nie zrealizowany) odwrócenia słownika i wydapia go w' wersji polsko--łacińskicj Ostatecznie opublikowano tylko dwuczęściowy indeks wyrazów polskich tego słownika (Kuraszkiewicz 1962—1963). W roku 1973 ukazał się w Wiedniu reprint słownika (który — wydany w XVI wieku w 500 egzemplarzach — do czasów dzisiejszych dochował się w oryginale tylko w- 33). Dla współczesnego czytelnika najlepszym źródłem informacji o leksykonie Mączyńskicgo wrydają się: obszerny rozdział w książce E. Kędelskicj (1995: 29—83) oraz praca zbiorowa: H Barycz. W. Kuraszkiewicz, i. Lewandowski (1996), w której zawarto krótką biografię autora, charakterystykę dzieła (szaty typograficznej, zawartości leksykalnej) wraz ze wskazówkami bibliograficznymi oraz obszerne wypisy z samego słownika.

5.2.2. Słownik Knapiusza

Jeśli Lexicon... Mączyńskicgo może być kojarzony z ruchem refonr.acyj-oym na ziemiach polskich, to słownik Grzegorza Knapiusza (Knapskiego) wiąże się ściśle z ruchem kontrrcforaucyjnym. Autor był jezuitą, a jego dzieło powstawało z przeznaczeniem dla szkól jezuickich; z pewnością jednym z powodów jego napisania była chęć wyeliminowania z użycia leksykonu Mączyńskicgo. a na pewno stworzenia wobec niego alternatywy. Thesaurus poleru> •laiino-graecus Knapskiego jest największym słownikiem polskim XVII wieku (liczy około 40 tys. haseł¹²) i pierwszym, w którym polszczyzna zajmuje pozycję języka „wyjściowego''. Wzorców metodologicznych dostarczyły autorowi słowniki Roberta i Henryka E$ticnnc'ów, publikowane we Francji od połowy XVI wieku.

¹¹ Należy wszak zwrócić uwiję aa urna konwencję basie wam* niż w słownikach współczesnych. o czyni piszemy niże)