41555 P3190288

rr

X

"wane z targów stały się nowym bodźcem dla rozwoju sieci osadniczej. Ten czynnik ekonomiczny będzie miał później poważne znaczenie w kształtowaniu Sie -ci osadniczej w średniowieczu i w czasach nowożytnych.

Dla zapewnienia targom korzystniejszych warunków rozwoju otrzymują one im -munitcty w postaci zwolnienia częściowego z opłat targowych i celnych /liber i tas fori/, a w dalszym etapie pewne przywileje sądowe /ius for i/. Przywileje te dotyczyły jednak targów a nie osad kształtujących się w ich pobliżu.

Osady powstające w XII i XIII w. przy targach /villa forensis, civitas foren | sis/ zamieszkałe są przez ludnóśó wolną, złożoną często z napływających kup -ców zagranicznych._Tą nową formę osadniczą można już i niewątpliwie nazwać ] "protomiastem". Ośrodkiem układu przestrzennego tych osad był mniej lub więcej wydłużony plac, na którym mieściły się urządzenia targowe i kościół /eccle- I sia forensis/. Zabudowa osiedla grupowała się koncentrycznie wokół takiego pla -cu. W układach przestrzennych dzisiejszych miast można się w niektórych wypadkach dopatrywać reliktów takich osad, zwłaszcza tam, gdzie osady te nie rozI -winęły się w miasto średniowieczne, lub gdzie nastąpiło w późniejszych latach J przeniesienie osady na inne tereny /ryc. 8/.

Układy przestrzenne większych ośrodków wczesnomiejskich w Polsce na przełomie XII i XIII w. stanowiły zespół kilku lub nawet więcej osad różnego typu,któ -ry dziś moglibyśmy nazwać aglomeracją. Dotyczy to zwłaszcza ważniejszych j ośrodków politycznych kraju /np. Kraków, Wrocław, Poznań/, co potwierdzone zostało zarówno badaniami historycznymi jak i archeologicznymi*. Przykładem takiej wczesnomiejskiej aglomeracji może by£Poznań. Na początku XIII w. /łigjSH zespół ten składał się z następujących osad:_G r ó d i podgrodzie usy -tuowane przy przeprawie na ostrowiu oblanym wodami Warty i jego dopływu Cy-biny /gród powstaje zapewne już w IX w. , podgrodzie w X w. /; _z przyjęciem chrześcijaństwa zostaje na podgrodziu zbudowana katedra, a w obrębie grodu kościół Marii Panny; w XII w. podgrodzie zostaje powiększone i zajmuje cały ob -szar ostrowia; powstaje tu kościół św. Mikołaja/. Na prawym brzegu Cybiny o-sada zwana Sródka /w XIII w. nazywana "antiąua civitas"/ z kościołem św. Małgorzaty, która pełniła niewątpliwie funkcje targowe, i osada zwana "Komando -ria" z klasztorem joannitów i kościołem św. Jana. Na lewym brzegu Warty przy przeprawie istniała z kościołem pod tym samym wezwaniem osada św. GotardaI /"locus S. Gothardi"/, do której przenieśli się dominikanie ze Sródki w 1244 r., I osada przy kościele św. Marcina należąca do kapituły katedralnej, i osada przy'i kościołach św. Wojciecha /zbud. w 1222 r. / i św. Jerzego. Cały ten zespół osad l^otoczony był kilkunastu osadami służebnymi. Analogiczne układy miały Kraków, 'Gocław i inne większe ośrodki.

Mniejsze układy osadnicze cechuje wielka prawidłowość rozwoju. W większości składały się one zawsze z trzech członów: gród - podgrodzie - targ, które narastały w okresie od X-XIII w. Przykładami takich osad może być Radom, Sieradz, ł_»ączyca, Sochaczew, Sandomierz i wiele innych /ryc. 8/.

Zabudowa osiedli wczesnomiejskich do pocz. XIII w. była wyłącznie drewniana, choć istnieją podstawy do przypuszczeń iż w głównych ośrodkach na południu kraju /Kraków, Wrocław/ mogły istnieć domy murowane, analogiczne do odnalezio- I nych w Pradze Czeskiej. W grodach stanowiących rezydencje książęce spotyka -my w tym czasie murowane romańskie palatia połączone zazwyczaj z kościołem grodowym /Legnica, Kraków, Ostrów Lednicki/. Imponujące swymi rozmiarami i formą architektoniczną są wznoszone v XI i XII w. katedry romańskie /Poznań, Gniezno, Kraków, Płock/ oraz liczne klasztory, zwłaszcza norbertanów, cystersów i dominikanów /ryc. 9, 10/. Liczne są już wówczas kościoły romańskie przy grodach kasztelańskich i w osadach targowych, których architektura wskazuje na silne związki kulturalne z zachodnią Europą. Zachowane zabytki rzeźbiarskie i