Image003

64 PEDAGOGIKA EMANCYPACYJNA

i ośrodka „transmisji, dostarczania, darowania, mesjanizmu, mechanicznego transferu, kulturowej inwazji, manipulacji i tak dalej”¹. W instytucjach edukacyjnych (to znaczy w centralnym miejscu realizacji tego procesu) niewiele jest szans na nabywanie doświadczeń w uwalnianiu się od zniewolenia generowanego przez poszczególne elementy procesu. Zdaniem H. Marcuse’a „wyzwolenie w warunkach materialnej i intelektualnej niedojrzałości z konieczności musi być dziełem przemocy i administrowania”². Emancypacja zaś jest procesem uwalniania się i od odtwarzania, i od wzorów. Jest procesem transgresji, wychodzenia poza to, co ustalone i uznane, upominania się podmiotu o prawo do bycia tym, kto zmienia siebie i świat. Jednocześnie na uwagę zasługuje opinia Wolfganga Welscha, który stwierdził, że emancypacja, jako zadekretowana zasada, zmienia się w dyktaturę³.

Próby przekroczenia opisanego ograniczenia oraz uniknięcia sytuaqi sygnalizowanej przez W. Welscha są przedmiotem pedagogiki emancypacyjnej, to znaczy tej koncepcji kształcenia i wychowania, która poszukuje warunków wykorzystywania potenqalu i kształtowania podmiotowych kompetencji świadomego odrzucania doświadczanych ograniczeń i przekraczania dotychczasowych granic wolności oraz która poddaje te warunki krytycznej weryfikacji w praktyce edukacyjnej. Stawia się pytania o udział edukacji w procesie świadomego uwalniania się od odczuwanych i rozumianych ograniczeń, samodzielnego osiągania nowych praw i pól wolności oraz odpowiedzialnego korzystania z nich.

Pedagogika emancypacyjna jest zastosowaniem w praktyce systematycznie odkrywanych mechanizmów rządzących uwalnianiem się podmiotu od doświadczanych, adekwatnie do kontekstu rozumianych ograniczeń i osiąganiem, stosownie do posiadanego potencjału, nowych praw i pól wolności. Jest integracją myślenia i działania, którego celem jest tworzenie warunków świadomego, samodzielnego osiągania dojrzałości w poszczególnych sferach jednostkowego i zbiorowego rozwoju. Wiąże się to z odkrywaniem roli, jaką może pełnić edukacja w projekcie emancypowania się podmiotu i urzeczywistniania centralnych wartości: wolności, samodzielności i odpowiedzialności.

Takie określenie pedagogiki emancypacyjnej oraz wykazana wyżej wielość współczesnych dyskursów emancypaq'i ukazują przyczyny istnienia kilku pedagogik emancypacyjnych. Jakkolwiek przyjmuje się, że jest to pedagogika uciśnionych (określenie P. Freire’a), niemniej jednak różnorodność opresji i ich źródeł oraz sposobów wyzwalania się z nich sankcjonują pluralizm w obrębie tego nurtu pedagogicznego.

Pluralizm uzasadniony jest także różnorodnością wzajemnych relacji emancypacji i edukacji. Można je przedstawić w postaci następujących modeli:

1.    Edukacja jako czynnik emancypacji (emancypacja poprzez edukację).

2.    Edukacja jako rezultat emancypacji (emancypacja edukacji).

3.    Edukaqa w dialektycznej relacji do emancypacji.

4.    Transformacyjny model relacji edukacji i emancypacji.

Uznanie edukacji za czynnik emancypacji (1) wynika z faktu, że „niemożliwa jest świadoma zmiana bez wcześniejszego poznania tego, co ma jej ulec”⁴. Krytyczne dystansowanie się od tradycji, wspólnoty czy własnych dotychczasowych przekonań wymaga zdawania sobie sprawy z nich, rozumienia ich istoty i roli w konstytuowaniu istniejącego porządku. Uwalnianie się od ograniczeń i opresji, zmiana porządku społecznego, przemieszczenia w stratyfikacji oraz awans społeczny i kulturowy dokonują się poprzez oświecenie. Edukacja jest podstawą świadomego zmieniania sytuacji historycznej, świata życia i samego podmiotu. Uznanie edukacji za czynnik emancypacji jest widoczne w pracach P. Freire’a, dla którego droga do zniesienia zniewolenia i opresji wiedzie przez oświecenie rozpoczynające się alfabetyza-cją. Jest to zatem proces osiągania nowych praw i pól wolności w miarę powiększania kompetencji bazowych i podnoszenia kwalifikacji. Edukacja jest podstawą emancypa-q'i. Jest ważną drogą przechodzenia od „fałszywej” do „prawdziwej”, to znaczy krytycznej świadomości.

„Społeczeństwo, zanim będzie mogło stać się wolnym społeczeństwem, wpierw musi umożliwić swoim niewolnikom zdobycie wiedzy, umiejętności patrzenia i myślenia, zanim będą wiedzieć, co się dzieje i co sami mogą uczynić, aby to zmienić”⁵.

Takie stanowisko wskazuje na relację emancypaqi i edukacji, którą można określić emancypacją poprzez edukację.

Edukacja jako rezultat emancypacji (2) jest procesem, w którym, w wyniku usamodzielniania się, osiągania nowych praw i pól wolności, istnieje szansa na realizowanie podmiotowych wartości poprzez kształcenie i wychowanie. Emancypujące się, a także wyemancypowane osoby i grupy decydują o tym, jakie wykształcenie, poprzez jakie formy, środki i metody będą sobie organizowały.

Ludzie wolni wśród praw, z jakich korzystają, podkreślają prawo do nauki, do doskonalenia się w wybranych przez siebie warunkach. Ten typ relacji emancypacji i edukacji uwidacznia się w dostępie do formalnych instytucji oświatowych i pozaformalnych źródeł wiedzy tych osób i grup, które nie mogły z tego korzystać wówczas, kiedy pozostawały w sytuacji zniewolenia, nie miały prawa do edukacji. Przykładem są nie tylko dzieje edukacji kobiet, dostęp do edukaqi osób niepełnosprawnych, które wywalczyły sobie niedawno prawo do korzystania z prawa do nauki, ale i przekraczanie różnych postaci dyskryminacji w postaci, na przykład nume-rus clausus. Nie mniej walnym przykładem edukaqi, będącej rezultatem zniesienia zniewolenia i osiągania nowych praw, są nowe cele wychowania i warunki ich realizacji. Odnosi się to, między innymi, do edukacji ekologicznej i wielokulturowej. Ponadto edukaq'a jako konsekwencja emancypacji jest widoczna w poszerzaniu treści i form kształcenia, sięganiu po nowe media i nową organizację. Jest to wykraczanie poza oficjalnie ustanowione i utrwalone przez tradyq'ę wzory interakcji edukacyjnych, środki w nich stosowane oraz metody uczenia się.

Przedstawione modele relaq'i edukacji i emancypaq"i cechuje jednokierunkowość wpływów. Procesy te pełnią albo rolę sprawcy, albo konsekwenq'i. Oznacza to, że jeden z procesów przyjmuje rolę dominującą, drugi zaś jest w sytuacji opresji. Analiza relaq'i edukacji i emancypacji ze względu na ich właściwości pozwala dostrzec dwukierunkowość związku. Uwidacznia to dialektyczna relacja obydwu procesów (3). Wyraża się ona w ich wzajemnym wzmacnianiu, co jest efektem cechujących je przeciwieństw. Edukacja jest procesem sterowanej adaptacji, dostosowywania wychowanka do ustalonych odgórnie

1

P. Freire, Education for Critical Consciousness, New York: Seabury 1973, s. 93.

2

H. Marcuse, Człowiek jednowymiarowy, s. 63.

3

²¹ W. Welsch, Nasza postmodernistyczna moderna. przel. R. Kubicki, A. Zeidler-Janiszewska, Warszawa: Oficyna Nauk. Terminus 1998, s. 134.

4

-S A. Szahaj, Jednostka czy wspólnota? Spór liberałów z komunitarystami a „sprawa polska ", Warszawa: Aletheia 2000. s. 74.

5

-⁹ H. Marcuse, Człowiek jednowymiarowy, s. 63.