img018 (61)

Obserwacje behawiorystyczne posiadały pewne walory. Dotyczyły one stosunkowo prostych, konkretnych faktów, ograniczały się do ich stwierdzenia. Umożliwiło to uniknięcie tworzenia różnego rodzaju spekulacji i hipotez, nie znajdujących należytego pokrycia w materiałach empirycznych. Obserwacje tego typu pozwalały na dokonanie opisu i klasyfikacji badanych reakcji oraz na ustalenie ich zależności od aktualnie działających podniet zewnętrznych. Badania takie są potrzebne, nie wystarczają jednak do przeprowadzenia naukowej analizy zachowania się. Wymaga ona bowiem poznania nie tylko prostych, izolowanych reakcji, lecz również czynności bardziej złożonych, ustalenia ich zależności nie tylko od bieżących podniet zewnętrznych, ale i od funkcjonowania określonych mechanizmów psychicznych i fizjologicznych.

Na pewnych danych obserwacyjnych opierali się przedstawiciele psychoanalizy i innych kierunków psychologii głębi. Z. Freud za punkt wyjścia swych interpretacji przyjmował m.in. czynności pomyłkowe i różne objawy neurotyczne zaobserwowane u pacjentów. Alfred Adler obserwował dzieci nerwicowe i opisywał ich zachowanie się. Obserwacje stanowiły punkt wyjścia interpretacji dotyczących istnienia podświadomych procesów psychicznych, kompleksów i urazów tkwiących w podświadomości. Wnioski nie opierały się na gromadzonych systematycznie materiałach obserwacyjnych, a przytaczane przykłady obserwacji stanowiły • raczej ilustrację dla przyjmowanych założeń i koncepcji. Z powyższych względów psychologia głębi, poza interesująco nieraz opisanymi przykładami konkretnych przypadków zaburzeń w zachowaniu się, nie przyczyniła się w większym stopniu do rozwoju metody obserwacji, jako swoistej metody badań naukowych, ani też nie dostarczyła wystarczająco udokumentowanych materiałów empirycznych zawierających poprawny opis i klasyfikację badanych faktów.

Metoda obserwacji psychologicznej znalazła zastosowanie w badaniach rozwoju psychicznego dzieci i młodzieży. Już w drugiej połowie XIX wieku podejmowane były próby poznania psychicznego rozwoju dziecka na podstawie systematycznych obserwacji jego zachowania się. Wilhelm Preyer przez 3 lata obserwował zachowanie się własnego dziecka notując poczynione spostrzeżenia w dzienniku obserwacyjnym, dokonując na tej podstawie inwentaryzacji występujących u niego ruchów oraz opisując rozwój jego mowy i niektórych stanów emocjonalnych. Podobne badania były podejmowane przez M. W. Shinna oraz E. i G. Scupinów. Opierały się one na danych empirycznych zebranych na podstawie obserwacji poszczególnych dzieci, dlatego nie mogły stanowić wystarczającego źródła sformułowania ogólniejszych wniosków dotyczących przebiegu procesu rozwoju psychicznego.

Badania rozwoju psychicznego dzieci i młodzieży oparte na bogatych materiałach rzeczowych, zebranych m.in. za pośrednictwem obserwacji, były prowadzone przez Alfreda Bineta, Edouarda CIaparede’a i Williama Sterna. Charlotte Biihler w swych badaniach uzupełniała obserwację zachowania się — analizą dzienników i pamiętników pisanych przez młodzież. Prócz obserwacji w badaniach rozwoju psychicznego dzieci i młodzieży stosowano testy pozwalające na dokonanie pomiarów inteligencji i niektórych innych funkcji psychicznych.

Metoda obserwacji znalazła zastosowanie w badaniach J. Piageta. Posługiwał się on obserwacją ciągłą, polegającą na dokładnym notowaniu przez dłuższy okres reakcji i wypowiedzi występujących spontanicznie u badanych dzieci. Obserwacje spontanicznego zachowania się J. Piaget uzupełniał obserwacją określaną przez niego mianem obserwacji klinicznej, w trakcie której prowokowano dzieci do wypowiedzi na określone tematy. Materiały obserwacyjne zebrane w ten sposób, a następnie odpowiednio uporządkowane, stanowiły podstawę formułowania wniosków dotyczących rozwoju mowy i myślenia dziecka.

Badania A. Bineta, E. Claparede’a, W. Sterna, Ch. Biihler i J. Piageta zapoczątkowały szerokie stosowanie metody obserwacji przy poznawaniu rozwoju psychicznego dzieci i młodzieży. Metodę obserwacji zachowania się zaczęto uwzględniać nie tylko w celach naukowych, lecz również praktycznych, związanych z poznawaniem psychiki uczniów przez nauczycieli i wychowawców.

W okresie międzywojennym — w Polsce i niektórych innych krajach europejskich — dość szeroko stosowano w szkolnictwie metodę obserwacji. Wśród psychologów zaznaczały się wówczas tendencje przeciwstawiania procesów poznawania psychologicznego procesom oddziaływania pedagogicznego. Reprezentowane one były zwłaszcza przez przedstawicieli tzw. pedologii, która miała stanowić wiedzę o dziecku opartą na wynikach badań psychologicznych. Koncepcje te prowadziły do oddzielania zakresu pracy psychologa, mającego działać na terenie szkoły i poznawać poszczególnych uczniów, od zadań nauczycieli, zajmujących się nauczaniem i wychowaniem. Uzasadniano to w następujący sposób.

Dla dokładnego poznania psychiki ucznia niezbędne jest posiadanie bogatej wiedzy psychologicznej oraz umiejętności posługiwania się różnymi metodami badań. Wymaga to specjalistycznych studiów psychologicznych, ' których brak nauczycielom. Wiadomości z zakresu psychologii nabyte w zakładzie kształcenia nauczycieli są zbyt ogólnikowe i nie wystarczają do wszechstronnego poznania ucznia. Prowadzenie obserwacji i ich notowanie stanowi dodatkowe obciążenie dla nauczycieli, którzy — realizując cele dydaktyczno-wychowawcze wynikające z zadań stojących przed szkołą —

3* 35