2. Periodyzacja polskiej literatury na obczyźnie.
- „emigracja” lub „uchodźstwo” - dwie konkurencyjne nazwy, niektórzy emigrowali tylko tymczasowo;
- sami mówili o sobie „wygnańcy”, „pielgrzymi”;
-często kojarzyło się z tchórzostwem, ucieczką, ale określano ją także jako budującą nowa przyszłość;
- emigrantami nie byli ci, którzy zostali deportowani, żołnierze i jeńcy wojenni.
LITERATURA EMIGRACYJNA
Literatura współczesna nie jest i nie była jednolita, ale podobnie jak sytuacja polityczna Polski po II wojnie światowej, ulegała licznym metamorfozom i przemianom, często analogicznym do przemian politycznych, jakie następowały w państwie polskim. Jedną z jej cech charakterystycznych, szczególnie w latach 1945-1989 był podział na literaturę krajową i emigracyjną. Wiązało się to z pozostaniem za granicą, albo z emigracją części twórców nieakceptujących reżimu panującego w Polsce w tym okresie.
Lata wojny (1939-1945)
Wydarzenia wojenne i okupacyjne w latach 1939-1945 odbiły się piętnem na twórczości artystycznej. Niemożliwa była legalna działalność literacka i wydawnicza. Nie działały żadne związki, stowarzyszenia i placówki kulturalne. Część artystów została wymordowana, część wyemigrowała, a ci, co pozostali, zmuszeni byli do organizacji życia podziemnego.
Właściwy początek polskiej emigracji powojennej wyznacza układ jałtański z lutego 1945 r. Sytuacja, jaka się wówczas wytworzyła, miała znamiona życiowej katastrofy: pisarze mogli bowiem wybierać pomiędzy obcością w kraju nowego zamieszkania a brakiem wolności w ojczyźnie. W pierwszym okresie po wojnie powstają najważniejsze instytucje integrujące polską diasporę: "Wiadomości" - pismo nastawione na odbiorcę emigracyjnego; w 1947 Jerzy Giedroyc zakłada w Rzymie Instytut Literacki wraz z pismem "Kultura".
Część polskich pisarzy wojna zastała na terenie np. Związku Radzieckiego. Pod redakcją Wandy Wasilewskiej zaczęli wydawać miesięcznik literacki „Nowe Widnokręgi”. Z pismem współpracowali m.in. Tadeusz Boy-Żeleński, Mieczysław Jastrun, Jerzy Putrament, Adam Ważyk i Władysław Broniewski. To tam ukazał się po raz pierwszy wiersz Broniewskiego Żołnierz polski. Na obczyźnie Julian Tuwim stworzył poemat dygresyjny Kwiaty polskie, wydała swoje wiersze Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, zaś Antoni Słonimski w Londynie wydał zbiór wierszy Alarm. Motyw Polaka-pielgrzyma wykorzystał Kazimierz Wierzyński, a w Strofie o rozpaczy wyraził ból i rozpacz Polaków żyjących z dala od ojczyzny. To w tym czasie, w powieści dokumentalnej zawierającej przejmujące wspomnienia z łagru Inny świat (1951), w Dzienniku pisanym nocą oraz w zbiorze Skrzydła ołtarza (1960) objawił się talent narracyjny trzydziestoletniego zaledwie Gustawa Herlinga - Grudzińskiego, który od momentu zakończenia wojny zdecydował się na polityczną emigrację (przebywał między innymi w Londynie, w Paryżu, w Monachium, w Neapolu) i był tłumaczony na wiele języków.
Lata 1945-1956
Po wojnie wielu pisarzy wróciło do kraju. Wśród nich byli Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Władysław Broniewski, Konstanty Ildefons Gałczyński, Leon Kruczkowski, Gustaw Morcinek, Zofia Kossak-Szczucka, Jerzy Putrament, Marian Brandys i Seweryna Szmaglewska. Z dala od kraju publikował Melchior Wańkowicz. W 1951 roku wydał w Stanach Zjednoczonych Ziele na kraterze. Osobno potoczyły się losy Czesława Miłosza, który przebywał w Stanach Zjednoczonych i we Francji. W 1951 roku odmówił powrotu i postanowił przyjąć status emigranta. W Paryżu wydał m.in. tom esejów Zniewolony umysł oraz powieść Dolina Issy, a także dwa tomy swojej poezji Światło dzienne i Traktat poetycki. . Od ukazania się Trans-Atlantyku Gombrowicza (1953) - mistrzowskiego rozliczenia z ideologią ojczyźnianą - następuje cała seria znakomitych dzieł polskiej prozy na obczyźnie. Poeci powoli aklimatyzują się w nowym środowisku i wracają do pracy twórczej. Stają się coraz mocniejsi, tym bardziej, że popiera ich niedawny przywódca Żagarystów Czesław Miłosz, który podejmuje ciężką decyzję o pozostaniu na emigracji.
Lata 1956-1968
Do kraju powróciło wielu pisarzy, m.in. Zofia Kossak-Szczucka, Melchior Wańkowicz, Stanisław Młodożeniec . Światło dzienne w kraju zobaczyły utwory Teodora Parnickiego i Marii Kuncewiczowej. Ciągle nieobecny był najwybitniejszy pisarz polskiej emigracji Witold Gombrowicz, jednak jego utwory cieszyły się w kraju wielkim zainteresowaniem, a wśród nich Ferdydurke, Pornografia, Trans-Atlantyk, Dzienniki. Na emigracji kontynuował swoją twórczość Kazimierz Wierzyński, który wprawdzie był bliski powrotu do kraju, ale sytuacja polityczna Polski końca lat sześćdziesiątych zaprzepaściła tę szansę. W Paryżu wydał m.in. kilka zbiorów poetyckich, a wśród nich Sen mara i Czarny polonez.
Lata 1968-1989
Początkowo byli to pisarze już uznani w RP sprzed 1939, potem dołączyły do nich grupy nowych pisarzy. Charakter tej emigracji, która w początkowym okresie uważała nową sytuację za chwilową i oczekiwała rychłego powrotu do wyzwolonej z sowieckiej dominacji Polski, powodował świadome odrzucenie asymilacji w nowych krajach i takie wychowywanie swoich dzieci. Stąd wielu młodych ludzi, którzy opuścili kraj jako dzieci lub nawet urodzili się w czasie wojny, dorastając i wybierając pisarstwo jako swe powołanie - wybierali język polski jako narzędzie twórczości (Bogdan Czaykowski i Andrzej Busza). Z czasem dołączyli do nich emigranci polityczni i ekonomiczni z PRL, a wśród nich również pisarze, poeci, dramaturdzy, eseiści, publicyści i wydawcy. Nieliczni tylko wrócili do PRL (Melchior Wańkowicz), ale i oni pozostawili po sobie emigracyjny dorobek twórczy.
Okres trwania PRL doprowadził do kolejnych fal zasilających emigrację polską. Ostanią masową falą dysydencką była emigracja solidarnościowa w latach 1980-1989. Po odzyskaniu przez Polskę suwerenności w 1989, duża część tych osób nie wróciła na stałe do kraju, kontynuując swą działalność pisarską na obczyźnie. Ze względu na fakt, że i ci starsi i młodsi byli jednak częścią emigracji protestu i fragmentem nurtu dysydenckiego, nie można do tej kategorii zaliczać twórców, którzy osiedlili się poza Polską po roku 1989.
Po wybuchu II wojny światowej wielu polskich twórców wyjechało z kraju i zaczęło organizować na uchodźstwie życie kulturalne.
Głównymi ośrodkami, skupiającymi artystów, były Paryż i Londyn. Nie znaczy to jednak, że prozaicy, poeci i dramaturdzy jeździli tylko do tych dwóch miast. Niektórzy wybierali bardziej egzotyczne miejsca, takiej jak Argentyna czy Meksyk.