10,11

innymi dyscyplinami będzie ona współdziałać. I tak np. kierunek badawczy zwany formalizmem, który za przedmiot naukowych dociekań literaturoznawstwa uznawał przede wszystkim zjawiska językowo-sty-listyczne, posługiwał się głównie kategoriami lingwistycznymi. Kierunki nastawione na badania literatury traktowanej jako artystyczna forma ideologii będą się odwoływać m.in. do pojęć wypracowanych przez historyków myśli społecznej. Szkoły badawcze uznające dzieło literackie za szczególny wyraz psychiki twórcy muszą korzystać z kategorii stosowanych przez psychologię. Kierunki rozpatrujące zjawiska literackie jako fakty natury społecznej muszą natomiast wprowadzać do swoich założeń metodologicznych kategorie socjologiczne. Najogólniej rzecz biorąc, można powiedzieć, że współczesna nauka o literaturze rozwija się w ścisłym związku z takimi dyscyplinami humanistycznymi, jak lingwistyka, socjologia, teoria kultury, historia oraz różnorodne nauki historyczne: historia sztuki, filozofii, ideologii itd.

Naturalna niejako więź łączy naukę o literaturze, w szczególności zaś teorię literatury, z estetyką, która jest refleksją na temat „istoty” wszelkich przedmiotów estetycznych (dziel sztuki), stosunku sztuki do innych przejawów aktywności humanistycznej i granic poszczególnych gałęzi sztuki. Rozważania ogólnoestetyczne obejmują m. in. również problematykę literackiego dzieła sztuki i ich wpływ na konstatacje teorii literatury jest w licznych wypadkach niewątpliwy i znaczny. W dociekaniach estetyki elementy koncepcji naukowych łączą się na ogól ściśle z elementami spekulacji filozoficznej tak, że korzystanie z osiągnięć tej dyscypliny oznacza dla teorii literatury przyjęcie — w mniejszym lub większym stopniu — pewnych założeń i pojęć filozoficznych. Zresztą nie tylko poprzez estetykę założenia określonych kierunków filozoficznych kształtują problematykę teoretycznoliteracką. Jak każda dyscyplina humanistyczna, teoria literatury ma zawsze u swoich podstaw nie tylko system dyrektyw postępowania naukowego, ale także określony system wartości, wyrażalny nie w terminach nauki, lecz w terminach filozofii (czy ideologii). W każdym kierunku teoretycznoliterackim można odnaleźć w sferze tez wyjściowych ustalenia odwołujące się do jakiejś szerszej koncepcji rzeczywistości i założeń teoriopoznawczych. Teoria literatury może być inspirowana przez jeden system filozoficzny (np. materializm dialektyczny, pozytywizm i in.), ale może się także wiązać z założeniami różnych orientacji filozoficznych. Związek twierdzeń formułowanych przez teorię literatury z ogólnymi założeniami filozoficznymi sprawia, że dyscyplina ta odzwierciedla w swoich różnorodnych kierunkach badawczych szereg istotnych problemów filozoficznych. Jest nierzadko terenem ścierania się określonych tendencji, jak np. materializmu i idealizmu, filozofii spekulatywnej i empirycznej, racjonalizmu i irracjonalizmu.

Mówiliśmy wyżej, że zależności pomiędzy poszczególnymi gałęziami nauki o literaturze są ścisłe i wielostronne. Teoria literatury korzysta ze spostrzeżeń i sądów szczegółowych historii literatury oraz krytyki literackiej. Przejmuje od nich konkretne obserwacje związane z jednostkowymi faktami literackimi, dając im w zamian ogólne twierdzenia na temat prawidłowości strukturalnych i ewolucyjnych literatury. Twierdzenia takie stwarzają naukowe podstawy dla wszelkich badań empirycznych w tej dziedzinie, nadają im spoistość i pozwalają włączać szczegółowe ujęcia do szerszego kompleksu wiedzy o literaturze. Dyscyplina teoretyczna odgrywa w literaturoznawstwie niezwykle doniosłą rolę, stwarzając fundament, na którym opierają się badania nad indywidualnymi faktami literackimi.

2. HISTORIA LITERATURY I JEJ ZWIĄZEK Z TEORIĄ LITERATURY

Na podstawie określonej teorii procesu historycznoliterackiego historia literatury dąży do ukazania skonkretyzowanego przebiegu tego procesu oraz do szczegółowej charakterystyki jego poszczególnych etapów.

Dyscyplina ta stara się ująć i przedstawić proces historycznoliteracki w całym jego bogactwie i wielostronności. Wchodzą tu w grę związki literatury z rozwojem społecznym narodu, a więc jej zależność od konfliktów i przeobrażeń socjalnych, od wydarzeń historycznych, a także powiązania, jakie występują pomiędzy literaturą a innymi dziedzinami sztuki, szeroko rozumianym piśmiennictwem, ideologią, filozofią, instytucjami kulturalnymi itd. Głównym jednak celem historii literatury jest zbadanie swoistych zadań literatury pięknej w poszczególnych epokach historycznych oraz rozwoju środków artystycznych tej gałęzi sztuki. Historyk literatury rozpatruje te zagadnienia w przekroju konkretnych, jednostkowych zjawisk i faktów literackich, takich jak dzieło, twórczość pisarza, prąd literacki, poetyka historyczna, okres historycznoliteracki.

Podstawowym elementem tego całego kompleksu zjawisk jest in-

11