12809 SNV36584

214

tyce różnych twórców; 5) podnoszony był także ogólnoestetyczny postulat harmonii dzieła literackiego, regulujący głównie sferę kompozycji i układu jego poszczególnych części.

Cel i społeczne zadania twórczości. Wśród przedstawicieli klasycyzmu panująca była opinia, że twórczość słowna jest predestynowana i zobowiązana do pełnienia zadań perswazyjnych, dydaktyczno-moralizatorskich. Klasycyzm polski silniej nawet niż gdzie indziej akcentował utylitarne cele poezji, jej aktualność i związek z bieżącymi wydarzeniami. Opierał się w tym względzie na — sięgającym antyku — przekonaniu, że słowo jest skutecznym narzędziem oddziaływania i wychowania społeczeństwa. Nawet jeśli teoretycy klasycyzmu polskiego przytaczali odmienne i bardziej nowatorskie sądy o zadaniach poezji (Golań-ski, Dmochowski), nie wyciągano z nich istotnych konsekwencji natury praktycznej, nie miało to bowiem znaczenia dla preferowanych jej form artystycznych. Natomiast sprawą istotną było rozumienie środków oddziaływania. Akceptowanie horac-jańskiej formuły „docere, movere, delectare” wymagało jeszcze podjęcia decyzji o przyznaniu prymatu jednemu z trzech elementów służących ostatecznemu celowi: kierowaniu odbiorcy na drogę tak czy inaczej rozumianej cnoty. Decyzje te kształtowały się dość różnorodnie. Zazwyczaj doceniano rolę „poruszania uczuć’*, będącego drogą do skłonienia słuchaczy ku propagowanym ideom (stąd częsta w klasycy stycznych traktatach o poezji i wymowie frazeologia „uczuć”, -> czucie). Stanowisko takie łączyło się zazwyczaj z preferowaniem ozdobnego i obrazowego stylu, silnie działającego na wyobraźnię i emocje odbiorcy. Nieco odmienna koncepcja oddziaływania poezji oparta była na akcentowaniu rozumowych racji, służących przekonaniu adresata poprzez jasną, precyzyjną argumentację, logiczny wywód i klarowną kompozycję wypowiedzi. Natomiast rola „delectare” traktowana była zazwyczaj marginesowo, czynnik ten rozumiano jedynie jako środek prowadzący do celu i sprowadzano do określonych zabiegów stylistycznych, przyciągających uwagę czytelnika. Teoretycy polskiego klasycyzmu nie wyciągnęli dalej idących konsekwencji z powtarzanej często formuły o uprawianiu przez literaturę „zabaw przyjemnych i pożytecznych”. Używane często np. przez Dmochowskiego słowo „zabawa” znaczyło raczej tyle co „zajęcie” i nie było tożsame z zabawowymi tendencjami sztuki rokokowej.

Rola społeczna twórcy. Pod adresem twórcy realizującego perswazyjno-moralistyczne cele literatury stawiano wymagania „dowcipu”, czyli wrodzonego daru poetyckiego, ale poetyki normatywne przewidywały również możliwość nauczenia się „sztuki rymotwórczej”. Wymagano więc przede wszystkim znajomości reguł tworzenia oraz znajomości języka ojczystego, ponieważ te

KLASYCYZM

czynniki zagwarantować mogły poetycką doskonałość i uznanie publiczności. Obok znajomości reguł potrzebna była poecie znajomość natury, głównie jednak jej praw ogólnych, raczej wiedza o niej niż doraźna i szczegółowa obserwacja. Stąd Dmochowski nie namawiał poetów do studiowania księgi natury, ale raczej do studiowania ksiąg, z których można nauczyć się wiedzy o świecić, Głowa wzbogacona różnymi myślami, „uczony dowcip” bardziej niż spostrzegawcze oczy potrzebne więc były poecie. Szczególnie ceniona była

_|wiedza dotycząca życia społecznego, społecznych

związków między ludźmi. Poeta winien usilnie pracować nad swym dziełem, nie być w tworzeniu niedbałym, nie ulegać spontaniczności, lecz dążyć do myślowego opanowania dzieła, bowiem „wyraz idzie za myślą”. Winien liczyć się z opinią odbiorców i reagować na nią. Rola poety nie powinna być jednakże rolą jedyną: winien on być również obywatelem, a nie outsiderem, z dala stojącym od spraw aktualnych; winien brać czynny udział w sprawach kraju, nie żałując dlań czasu i sił. Przypisując poezji ważne funkcje zwracał klasycyzm uwagę na kwalifikacje moralne poety, który musi być cnotliwym i dobrym człowiekiem.

Poglądy na źródła twórczości. Źródła poezji klasycyzm widział w zdobytej przez rozum wiedzy o świecie, mającej walor powszechności. Prowadzone w oświeceniu polskim dyskusje

0    -* imaginacji, -4 dowcipie, geniuszu i inspiracji nie wykraczały poza uznanie geniuszu za kategorię racjonalną, znajdującą uzasadnienie w ogólnych prawach, których znajomość i stosowanie stanowi warunek realizacji istoty poezji. Sztukę traktowano bowiem jako umiejętność wykonywaną przez podporządkowanie się powszechnie przyjętym i obowiązującym regułom. Reguły były także podstawą realizacji zadań literatury

1    osiągnięcia sukcesu. Znajomość owych praw, a więc odpowiednie przygotowanie winno cechować również odbiorców poezji. Władzę sądzenia widziano nie tyle w guście, który bywa najczęl* ciej subiektywny i przypadkowy, ile w rozumie, któremu smak jest podporządkowany. Używana za nowszymi teoriami francuskimi kategoria smaku nie miała w polskim klasycyzmie charakteru subiektywnego. Źródła wartościowej twórczej literackiej upatrywano również w studiowania?] dzieł wzorowych. Jednak — analogicznie do stanowiska francuskich „modernes”, głosicieli pogiąć dów o stałym postępie i doskonaleniu się pisarstwa — nie zalecano ślepego naśladownictwa dawnyelij wzorów, szczególnie zaś antycznych.

Rozumienie tradycji literackiej.Pi jawy stosunku do tradycji zadokumentowane stały zarówno w różnorodnych wypowiedziami ten temat, w immanentnych cechach współcześnie tworzonych dzieł, jak i w translacyjnej i adaptatorskiej. Wzorów i